Хитай - японийә арал киризиси қайта баш көтүрди

Дүшәнбә күни чүштин кейин японийә вәқәгә наразилиқ билдүрүп, хитайниң чарлиғучи парахотини аралдин дәрһал чекиндүрүшини тәләп қилди. Токйониң наразилиқ баянатида аралниң игилик һоқуқи һәққидә мундақ дейилди: " мәйли тарихй нуқтидин болсун, мәйли хәлқара қанун буйичә болсун, сәнкаку арили японийиниң бир парчисидур. Хитай парахотлириниң рухсәтсиз чарлиши интайин әпсуслинарлиқ бир һәрикәттур ".

Хитай тәрәп дәсләптә вәқәни сүрүштә қилидиғанлиқини билдүргән; әмма әтиси хитай ташқи ишлар баянатчиси лю җйәнчав вәқәгә инкас қайтуруп, сәнкаку арилиниң қәдимдин тартип хитайниң бир парчиси икәнликини, хитай парахотлириниң мәзкур аралда чарлаш елип беришиниң нормал әһвал икәнликини билдүрди. Тәйвәндә һакимийәт бешида туруватқан гоминдаң партийисиниң башлиқи Wu boshung бүгүн бу һәқтә баянат елан қилип, сәнкаку мәсилисиниң японийә билән тәйвәндин ибарәт икки тәрәп арисидики мәсилә икәнликини, тәйвәнниң мәсилини маҗрасиз бир тәрәп қилишни, шундақла арални ортақ тәрәққий қилдурушни халайдиғанлиқини билдүрди.

Япончә сәнкаку дәп атилидиған бу арални хитай Diaoyu арили, тәйвән болса Tiaoyutai арили дәп атайду. Нөвәттә бу арал японийиниң Okinawa вилайитидики Ishigaki шәһиригә қарашлиқтур. Хитай билән тәйвәнниң қаришичә, арал тәйвәнниң Yilan наһийисидики Toucheng базириға тәәллуқ болуши керәк.

1895 ‏ - Йили чиң сулалиси билән - японийә арисида түзүлгән магүән шәртнамиси буйичә, сәнкаку арили тәйвән билән бирликтә японийигә берилгән. Сәнкаку иккинчи дуня урушидин кейин, таки 1972 ‏ - йилиға қәдәр америкиниң башқурушида болған. Америка 1972 ‏ - йили райондин чекингәндә арални японийигә өткүзүп бәргән. Хитай вә тәйвән 1972 ‏ - йилдин башлап японийидин аралниң игилик һоқуқини талашмақта.

Болупму сәнкаку вә униң әтрапидики аралларда зор миқдарда нефит записи байқалғандин кейин, тәрәпләр арисидики талаш һәр хил шәкилләрдә әвҗигә чиқмақта. 1996 ‏ - Йили 7 ‏ - өктәбир күни бир гуруппа хитай вә тәйвәнлик намайишчилар, сәнкаку арилиға йетип келип, аралға байрақ қадиған, байрақ япон муһапизәтчиләр тәрипидин елип ташланған.

2004 ‏ - Йили 24 ‏ - март күни йәнә бир гуруппа хитай намайишчилар, сәнкаку арилиға рухсәтсиз киргән. Намайишчилар япон сақчилири тәрипидин қанунсиз аққунлар қатарида қолға елинип, чегридин қоғланған. Мана булар йеқинқи йиллардин бери 3 тәрәп һөкүмәтлири арисида кризис пәйда қилған вәқәләрдин икки мисалдур.

 Бу қетимқи чарлиғучи парахот вәқәси, японийидә өткүзилидиған хитай, японийә вә җәнубий корийидин ибарәт 3 тәрәп алий дәриҗиликләр учришиш йиғинидин бир һәптә аввал йүз бәрди; шуңа көзәткүчиләр вәқәни күшкүртүш мәқситидә елип берилған бузғунчилиқ характеридики һәрикәт дәп қаримақта. Әмма хитай ташқи ишлар баянатчиси лю җйәнчав, вәқәниң һечқандақ күшкүртүш роли йоқлуқини, үч тәрәп дөләт башлиқлири йиғиниға тәсир көрсәтмәйдиғанлиқини билдүрди.

Японийә ташқи ишлар министири Hirofumi Nakasone түнүгүнки баянатида, японийә баш министири Tara Aso ниң шәнбә күни хитай баш министири Wen jiabao билән көрүшкәндә, мәзкур мәсилини оттуриға қойидиғанлиқини билдүрди һәм йәнә мундақ вәқәләрниң тәкрарланмаслиқи үчүн японийиниң дипломатик қаналлар арқилиқ, хитай парахотлириниң чарлаш елип бериштики мәқсити һәққидә бейҗиңдин мәлумат тәләп қилғанлиқини ашкарилиди.