Xitayning 'shinjang aq tashliq kitabi'da Uyghur teshkilatliri eyiblen'gen

2009- Yilidiki "shawguen weqesi" we "ürümchi weqesi" din körünüshler.

Lékin analizchilar bolsa xitay da'irilirining "shinjang" mesilisidiki qarishida özgirish bolmighanliqini tenqid qildi.

Xitay dölet kabinétining axbarat ishxanisi düshenbe küni élan qilghan "shinjangning tereqqiyati we algha bésishi" dégen mawzudiki aq tashliq kitabta Uyghur élining tereqqi qilalmasliqidiki sewebni sherqiy türkistan herikitige artqan bolup, sherqiy türkistan küchlirining rayondiki herikiti "shinjang iqtisadining tereqqiyatini qiyinlashturghanliqi", "meblegh sélishqa tosalghu" bolghanliqini ilgiri sürgen.

Aq tashliq kitabta ürümchide yüz bergen 5 ‏- iyuldiki weqeni chégra ichi - sirtidiki "térrorchilar küchler, bölgünchiler we radikal küchler" ning pilanlishi we uyushturushidiki "jem'iyet muqimliqi we ijtima'iy tertipke éghir derijide buzghunchiliq qilish herikiti" dégen.

Xitay hökümiti ilgiri 5‏- iyuldiki ürümchi weqesini rabiye qadir xanim we uning rehberlikidiki dunya Uyghur qurultiyining pilanlighanliqi we qozghighanliqini ilgiri sürüp, weqening "milli we diniy sewebi"ge da'ir amillarni inkar qilghan idi. Aq tashliq kitabta "shinjangning tereqqiyati we algha bésishi jonggoning milli siyasiti muweppeqiyet qazan'ghanliqining emili misali" dégen.

Xitay dölet kabinétining aq tashliq kitabidiki Uyghur mesilisige da'ir bu xulase we qarashlar amérikidiki bezi mutexessis we analizchilarni ümidsizlendürgen.

Amérika sétanxoll uniwérsitétining proféssori yang liyüy ependi aq tashliq kitabning rohidin qarighanda xitay da'irilirining milli siyasitidiki xataliqlarni tüzitish yaki oylinish niyiti yoqliqini körsitidighanliqi, eger xitayning xataliqini tüzitish niyiti bolsa mesilige yalghuz öz nuqti'inezirini chiqish qilmaydighanliqini bildürdi.

Yang liyüy "junggo kompartiyisi bügünki hökümran, u mesililerde teshebbuskar bolushi kérek idi. Uyghurlarning telepliri uning oylishishigha tégishlik idi. Shinjangda yüz bergen mesilini u chüshinishi lazim. Siz hemme mesilini özingizning nuqti'ineziride turupla oylisingiz bolmaydu. Shinjang jéjang yaki jyangsugha pütünley oxshimaydu. Shinjangning tereqqiyati we muqimliqini qoghdash kompartiye üchün nahayiti chong ehmiyetke ige. Chünki bu yer kompartiyining énérgiye we rakéta bazisi. Siz basturushqila tayansingiz héch nersini hel qilalmaysiz", dep körsetti. U, xitay da'irilirini mesilige da'im özining nuqti'ineziri bilenla qarimay Uyghurlarning nuqti'ineziri bilen qarap béqishqa chaqirdi.

Xitay hökümiti aq tashliq kitabta 11 ‏- séntebir weqesidin buyan da'im tekitlep kéliwatqan "sherqiy türkistan küchliri"ge da'ir tenqidini yene tekrarlap, sherqiy türkistan küchlirining rayonda élip barghan hujumlirining "shinjang" iqtisadigha tesir qilghanliqini ilgiri sürgen.

Aq tashliq kitabning bu heqtiki bir abzasida mundaq deydu": kona junggodin qélip qalghan sherqiy türkistan küchliri shinjangning iqtisadi tereqqiyatigha éghir derijide kashila we buzghunchiliq élip kélip, chet'el meblighining chékinip chiqishini, shu jaydiki sayahet ishlirining biwaste zerbige uchrishini keltürüp chiqardi. Bu zor miqdardiki adem küchi, maddi küch we maliye küchining térrorizimgha qarshi turushqa serp qilinip, bayliqning tarqilip kétishi, shinjangni xelq'aragha tutashturush qurulushi we tashqi sodigha éghir derijide tesir körsetti. Shinjangning tashqi munaswitige éghir derijide buzghunchiliq qildi."

Lékin amérika sétonxoll uniwérsitétidiki proféssor yang liyüy ependi Uyghur ilidiki ijtima'iy ziddiyet we muqimsizliq amillirining hemmini "sherqiy türkistan küchliri"ge artip qoyalmaydighanliqi, rayondiki nurghun mesililerni xitay hökümitining siyasiti keltürüp chiqiriwatqanliqini bildürdi.

Yang liyüy mundaq deydu":junggo kompartiyisi shinjang mesilisige ikki nuqtida turup mu'amile qilidu. Biri, chong xenzuchilik nuqti'ineziride. Yene biri, partiyilik nuqti'ineziridur. U mesilige az sanliq milletler nuqti'ineziride yaki Uyghurlarning nuqti'ineziride turup qarimaydu. Mesile: shinjang Uyghurlarning aptonom rayoni, kompartiye aghzida Uyghurlarning medeniyiti we dinini qoghdaymiz, deydu. Lékin uning aghzida dégini bilen emeliyitide qilghini birdek emes." Yang liyüy ependi hazir yüz bériwatqan rayondiki bu weqelerni xitay hökümitining aptonomiye wedisini heqiqi ijra qilmighanliqi keltürüp chiqiriwatqanliqini eskertti.

Xitayning Uyghur élidiki milli siyasi 5 ‏- iyul weqesidin burunla Uyghurlar we kishilik hoquq teshkilatlirining tenqidige uchrap kéliwatqan idi. Béyjing hökümiti Uyghurlarning diniy we medeniyet kimlikige chéqilip, rayonni xitay köchmenlirige toldurush bilen eyiblen'gen. Xelq'ara teshkilatlar béyjing hökümitining bixeterlik jehettiki tehditni köptürüp, Uyghurlarni basturushdiki bahane seweb qiliwatqanliqini ilgiri sürgen idi.

Yang liyüy ependi béyjing hökümitining Uyghur iligha salghan meblighi xitay köchmenlirini menpe'etdar qilip kéliwatqanliqi, ulargha alahide imtiyaz bériliwatqanliqini, bu ehwalgha xatime bérilse weziyetning ongshalmaydighanliqini bildürdi. U " ichkirilik sodigerler shinjanggha kélip bay boliwatidu. Lékin Uyghurlar bu sahege yat kishilerdin bolup qéliwatidu. Hazir shinjang we shizangdiki nurghun soda ningbo, jyangzé yaki wénju guruhidiki sodigerlerning monopoliyiside. Ular bay bolup kétiwatidu. Shinjang we shizangning méghizini ular chéqiwatidu. Lékin Uyghurlar yaki tibetlerning iqtisadi ehwali yenila nachar. Bayliqning mutleq köp qisimi xenzularning qolida", dep körsetti. Yang liyüy bu ehwalgha xatime bérilmise, xitay bilen Uyghurlar arisidiki ziddiyetning yumshimaydighanliqini bildürdi.

Lékin, xitay hökümiti aq tashliq kitabda Uyghur siyasitidiki yuqiriqi tenqidlerni ret qilip, Uyghur élide diniy we medeniyet miraslirining qoghdiliwatqanliqi, meschit we qurulushlarning yéngilan'ghanliqi, Uyghur tilining qoghdiliwatqanliqini ilgiri sürgen. Xitaylarning Uyghur iligha miladidin awalqi 200 ‏- yillarda olturaqlishishqa bashlighanliqi, dewrimizde rayondiki her qaysi milletlerning ariliship yashawatqanliqini tekitligen.

Proféssor yang liyüy bolsa xitay hökümitini Uyghurlarni hörmet qilishni, tarixni inkar qilish nöwettiki nazuk ehwalda turiwatqan milletler munaswitini yumshitishqa paydisiz, dep qaraydighanliqini bildürdi.