Xoten yangqallisidin kélip chiqqan majira we xitayning milliy siyasiti

Tijaretchi-xéridar arisidiki adettiki bir detalashtin xitaydiki az sanliq milletler siyasitining meghlubiyitining bir ülgisige aylan'ghan bu weqe, hazir wéybodiki eng qiziq témilarning biri bolup, bu heqtiki mulahiziler chet'el axbaratlirighiche ulashti. Undaqta, bir kéchide xotenning yangqallisining dangqini ashurghan hem oxshash waqitta milletler siyasiti üstide qizghin munazire qozghighan bu weqening tepsilati we u heqtiki inkaslar némiler?

Yöyen sheherlik saqchi idarisi wéybo tor bétidiki sehipisi arqiliq Uyghur tijaretchiler bilen xitaylar arisida kélip chiqqan yuqiridiki bu toqunushni xewer qilghan bolup, uningda éytilishiche, yangaq méghizi sétiwatqan bir Uyghur tijaretchi bilen lin famililik bir xitay xéridar bir-birining tilini chüshenmigenliktin kélip chiqqan uqushmasliqtin takalliship qalghan. Bu ikkiylen axiri bérip, bir-birini ittirishken. Buninggha etraptiki bashqa Uyghur tijaretchiler we xitaylarning arilishishi bilen, weqe zoriyip ikki terep arisidiki kolléktip soqushqa aylinip ketken. Weqede ikki kishi yénik yarilan'ghan, 160 ming yüen qimmitidiki yangqalla ziyan bolghan.

Bu xewer wéybo tori arqiliq jem'iyetke ashkarilan'ghandin kéyin, wéybo tordashliri arisida küchlük munazire peyda qilip, xitayning milliy siyasitining nacharliqigha bérip taqashqan. Ularning qarishiche, bu weqe xitay hökümitining az sanliq milletlerge qaratqan siyasitining bir namayendisi bolup, xitayning az sanliq milletler siyasiti bolsa xitaydiki étnik toqunushning yiltizi iken. Xosh, undaqta bu tordashlar qaysi nuqtidin chiqip turup, xitay hökümitining az sanliq milletler siyasitini tenqid qiliwatidu. Munazilerge qaraydighan bolsaq, xitay tor qollan'ghuchilirining bundaq bir yekün'ge kélishidiki chiqish nuqtisi oylighandin perqliq bolup, ular hökümetni az sanliq milletlerge bekla keng qolluq qilip, alahide imtiyaz bériwatidu, pütün bu ziddiyetler shuningdin kélip chiqiwatidu, dep qaraydiken. Ular bu yangqalla üchün 160 ming yüen tölem bérilishini étibar bérish siyasitining tipik ülgisi, dégen bolup, ularning qarishiche, yöyen shehiri saqchiliri weqening milliy toqunushqa aylinip kétishining aldini élish üchünla Uyghurlarni aldap-silap, pepilep, emeliyette unchilik pulgha yarimaydighan yangqalligha 160 ming yüen tölem bergenmish. Munazirilerde bezi tor qollan'ghuchiliri téxi yangqallining 160 ming yüen'ge yarighanliqini mesxire qilip “160 Ming yüen'ge béyjingda bir kichik öy kélidu. Bundin kéyin altun alghanning ornigha, yangqalla élip saqlap qoyayli” dése, yene beziliri “Bundin kéyin öylenmekchi bolsaq, qizning öyige bashqa toyluq kötürüp kirgüche yangqalla kötürüp kéreyli” dégen. Bezi tordashlar yene téxi Uyghur yangqalla satquchilirini yawayi, yénida pichaq kötürüp adem qorqutidu, jazanixor déyishken. Ularning qarishiche, az sanliq milletler töwen nomur bilen aliy mektepke kireleydiken, birdin artuq bala alalaydiken, jinayet ishlise, xitaylardin az jaza alidiken, wehakaza dégendek alahide imtiyazlardin behrimen bolidiken. Mana mushu perqliq mu'amile xitay jem'iyitide bölünüshni keltürüp chiqirip, milliy ziddiyetke yol échip bériwétiptu.

Yuqiridiki bu xitay tor qollan'ghuchilirining mulahizilirige, chet'ellerdiki siyasiy közetküchiler pütünley qarshi bolup, ularning éytishiche, xitayning az sanliq milletlerge yolgha qoyuwatqan atalmish étibar bérish siyasitini peqetla bir niqab we Uyghurlarning bundaq imtiyazlargha éhtiyaji yoq. Mezkur weqeni intérnéttin yéqindin teqib qilip kéliwatqan amérikidiki siyasiy közetküchilerdin ilshat hesen ependi shu köz qarashni yaqilighuchilarning biridur.

Xoten yangqallisigha tölen'gen 160 ming yüen puldin kélip chiqqan bu munazire düshenbe küni wéybo tor bétide élan qilin'ghandin béri hazirghiche 2 yérim milyon kishi teripidin körülgen bolup, mezkur weqe hazir wéybodiki eng qiziq témilarning biri aylandi. Xitaydiki étnik ziddiyetni yorutup bergen bu weqe chet'el axbaratliridimu orun aldi. Amérikida chiqidighan xristi'an ilmiy közetküchiliki géziti weqeni “Yémekliktin kélip chiqqan urush xitay munazire sehipisini qizitiwetti” dégen témida mexsus xewer qildi. In'glizche xristi'an sayens monitor dep atilidighan bu gézit mulahiziside, xitay tordashlirining xitaydiki az sanliq milletler we chet'elliklerning eksiche, özlirini az sanliq milletler siyasi'itining qurbanliri, dep qaraydighanliqidek qiziqarliq bir nuqtini tekitlep, buni xitayning az sanliq milletler siyasitini köptürüp teshwiq qilishi, heqiqetni yoshurup, uni chirayliq qeghez bilen orap xelqqe sunushining aqiwiti, dep bayan qilghan. Xristi'an sayens monitor xitayning milliy siyasi'itini xulasilep: “Xitayning az sanliq milletler siyasitining mahiyitini héchnerse 2008-yilidiki olimpik tenheriket yighinining échilish murasimidek yaxshi ipadilep bérelmeydu. Murasimda xitay özide 56 millet barliqini pexir bilen namayan qilip, her xil milliyche kiyim kiygen kishilerni parattin meghrur halda ötküzdi. Emma ularning héchqaysi'isi shu milletning özi emes, ular peqet milliyche kiyimlerni kiyiwalghan xitay artislar idi” dégen.

Ilshat hesen ependi xitay hökümitining Uyghur, tibetlerge oxshash milletlerge atalmish étibar bérishning ornigha, ulargha öz kimliki, öz iradisi boyiche yashash hoquqi bergendila andin mesilining hel bolidighanliqini bildürdi.

Merkizi milletler uniwérsitétining proféssori ilham toxti ependi bügün weqe heqqidiki köz qarishini tiwittir tori arqiliq ortaqlashqan. U 11-iyul weqesidin kéyin xitaydiki axbaratlarda Uyghurlarning jinayi qilmishliri heqqidiki xewerlerning körünerlik halda éship, weqelerning heddidin ziyade köptürülüp, Uyghurlarni qorqunchluq qilip körsitidighan ehwallarning kéngi'iyp ketkenlikini eskertip “Bezi axbaratlar we bezi kishiler mushundaq qilish arqiliq zadi qandaq bir siyasiy meqsetke yetmekchi?” dep so'al qoyghan. U yuqiridiki weqe heqqidiki mulahizilerde, Uyghur tijaretchilerning jümlidin Uyghurlarning obrazining qattiq zédilen'genlikini bildürüp, bundaq ishlar Uyghur-xitay ikki millet arisidiki hangni téximu chongqurlashturuwétidu, dégen.