Ху җинтавниң канада зиярити вә дипломатийидики сәтчиликләр
Сүрәт, 24 - ийун, канада баш министири стәфен харпер хитай президенти ху җинтавға совға тәқдим қиливатқан көрүнүш.
AFP Photo
u0628-kamil
Икки тәрәп бу учришишларда, икки дөләт оттурисидики истратегийилик һәмкарлиқни қайта қуруш, җинайәтчиләрни өткүзүп бериш,саяһәтчилик, ениргийә һәмкарлиқи, сода вә мәбләғ селишқа охшаш 24 түрдә келишим вә тохтамнамиларни имзалиди.
Буниңдин 5 йил илгири, либерал партийиси һакимийәттики вақитта канадани зиярәт қилған хитай дөләт рәиси ху җинтав, бу қетим 20 дөләт гуруһи йиғини үчүн канадаға кәлгән чәтәл рәһбәрлири ичидә канадада рәсмий зиярәттә болған бирдин - бир чәтәл дөләт рәһбири болуп һесаблиниду. У йәнә консерватип партийиси канадада һакимийәт бешиға келип 4 йилдин кейин, бу дөләтни зиярәт қилған хитайниң әң йоқири дәриҗилик тунҗи әмәлдаридур.
Хитай дөлити билән узун йиллар аппақ - чапақ болуп өткән канада, степһен һарпер башчилиқидики консерватип партийисиниң һакимийәткә келиши билән, икки дөләт оттурисидики мунасивәт совушқа башлиған, канада пуқраси һүсәйин җелилниң хитайға зорлуқ билән елип кетилиши вә хитайдики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлириниң күнсири еғирлишиши қатарлиқлар сәвәбидин икки дөләт мунасивитигә пүтүнләй дәз кәткәниди. Шуңа, канада мәтбуатлири, ху җинтавниң рәсмий зиярәт үчүн бу алаһидә вақитни таллиғанлиқиға диққәт қилди вә бу зиярәтни икки дөләт оттурисидики музларниң ериши үчүн бесилған қәдәмләрдин бири дәп баһалиғаниди.
Хитайниң дөләт мәтбуати болған шинхуа ахбарат агентлиқи болса, ху җинтавниң канадаға аяқ бесиши билән, канада рәһбири степһен һарперниң тәмтирәп қалғанлиқини,ху җинтавниң канада даирилири вә канададики хитай пуқралири тәрипидин дағдуғилиқ қарши елинғанлиқини шундақла икки дөләт оттурисида узун йиллардин бери сөрилип кәлгән 24 түрлүк келишим вә әһдинамиларниң ху җинтавниң айиқи яришип, һәдегәндила имзаланғанлиқини хәвәр қилди.
Әмма, хитай доләт рәиси ху җинтав, канаданиң ғәрбидики ванковер шәһиригә әмдила аяқ баса - басмайла, канаданиң җасуслуққа қарши идариси, канададики хитайлар мәркәзлик олтурақлашқан онтарио вә бритиш колумбийә қатарлиқ шитатлардики бәзи сиясәтчиләрниң вә бу шитатларға қарашлиқ бәзи шәһәрләрдики йоқири қатлам әмәлдарлириниң,чәтәл һөкүмәтлири тәрипидин сетивелинғанлиқи вә уларниң хитайға охшаш чәтәл һөкүмәтлириниң контроллуқиға вә тәсир даирисигә кирип қалғанлиқи һәққидики җиддий бир баянатни елан қилғаниди.
Ху җинтавниң зиярити сәвәбидин дуняниң көзи канадаға тикиливатқан бир назук вақитта елан қилинған бу баянат, ху җинтав вә хитай дөлити үчүн башлириға туюқсиз бир чиләк соғуқ су төкүлгәндәк тәсир бәрди. Адәттә өзилиригә мунасивәтлик һәр қандақ әйибләшләргә наһайити тизлик билән инкас қайтурушқа адәтләнгән хитай һокүмити, бу вәқәгә кәлгәндә лам - җим димәй, сокут қилиш йолини таллиди.
Ху җинтав канада пайтәхти оттаваға келип, канада валиси тәрипидин қизил гиләмдә қизғин қарши елинғандин кейинла, андин у, бираз өзигә кәлди вә дәл бу вақитта, бу йәрдики хитай баш әлчиханиси тәрипидин пүтүн канададики хитайдин кәлгән оқуғучи вә ишчи - хизмәтчиләрни рәис ху җинтавни қәтий қарши елишқа сәпәрвәр қилидиған вә бу қарши елишниң бир сияси күрәш илкәнлики тәкитләнгән авазлиқ лента, канада мәтбуатлири тәрипидин ашкарилип,дуняға пурридә йейилди.
Бу авазлиқ лента канададики хитай баш әлчиханисиниң 1 - дәриҗилик катипи лю шав хуаға аит болуп, униңда ху җинтавни қарши елиш бир мәйдан сияси күрәш дәп тәрипләнгән. Канаданиң һәр қайси шәһәрлиридә оқуватқан оқуғучиларниң вә хитай хизмәтчиләрниң үч күнлүк ху җинтавни қарши елиш һәрикитигә қәтий қатнишиши керәклики, буниң дөләтниң абройиға берип тақилидиғанлиқи, вәзийәтниң интайин җиддий икәнлики, қисқиси буниң дост билән дүшмән оттурисидики бир мәйдан елишиш вә сияси күрәш икәнлики тәкитләнгән. Бу лентида йәнә, бу паалийәткә қатнашқанларниң ятақ,тамақ пуллириниң хитай дөлити тәрипидин чиқим қилинидиғанлиқи вә нәқ пулниңму берилидиғанлиқи, бу мәхпийәтликләрниң қәтий сақлиниши керәклики әскәртилгән.
Адәттә, хитай әмәлдарлири башқа дөләтләрни зиярәт қилғанда,шу дөләттики оқуғучи вә хитай пуқралириниң зиярәткә кәлгән хитай әмәлдарини қарши елишқа мәҗбурлинидиғанлиқи вә дөләт ичидики мәтбуатларда болса,чәтәлләрдики вәтәнпәрвәрлиримиз рәһбиримизни дағдуғилиқ қарши алди дәп тәшвиқ қилидиғанлиқи чәтәлликләргә анчә ят болмисиму, әмма бу хил сәпәрвәрликниң нәқ пакитлири билән чувулуп оттуриға чиқиши йәнила, канадалиқларни һәйран қалдурди.
Бу икки сәтчиликниң өзлиригә бәкла соғуқ кәлгәнликини сәзгән хитай һөкүмити,степһен һарпер билән ху җинтавниң рәсмий сөһбитидин кейин, өткүзилидиған мухбирларни күтивелиш йиғинида, йоқириқи икки мәсилә һәққидә соал соримаслиқ, хитай һөкүмитиниң "йүзини чүшүридиған", "йеғирини кочилайдиған" соалларға йол қоймаслиқ вә хитай һөкүмитигә қарши дәп қаралған теливизийә вә мәтбуатларни бу мухбирларни күтивелиш йиғиниға қатнаштурмаслиқни канада һөкүмитидин тәләп қилди. Канада һөкүмити болса буларниң сөз вә мәтбуат әркинликигә ашкара хилап һәрикәт болидиғанлиқини илгири сүрүп, хитай һөкүмитиниң бу тәлипини рәт қилди.
Нәтиҗидә, хитай һөкүмити, өзлириниң техиму пассип орунға чүшмәслики үчүн, һарпер билән ху җинтавниң рәсмий сөһбитидин кейин өткүзилидиған мухбирларни күтивелиш йиғинини өз алдиға әмәлдин қалдурди вә бу икки рәһбәр пәқәт рәсимгә чүшүш биләнла болди қилди.
Буниң билән, икки дөләт рәһбири оттурисики бу қетимқи сөһбәттә, канада рәһбириниң, хитайдики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири вә һүсәйин җелил мәсилисини ху җинтавниң йүзигә салғанлиқи яки униң йүзи чоң келип,һарперниң бу нийитидин вазкәчкәнлики канадалиқларға вақтинчә сир болуп қалди. Лекин, хитай һөкүмитиниң бу һәрикити дипломатийә җәһәттики сәтчилик дәп қаралди шундақла бу канада зиярити җәрянидики ху җинтавниң 3 - сәтчилики дәпму нам алди.
Хитай мәтбуатлири болса, ху җинтавниң канада зиярити һәққидики хәвәрлиридә мәдһийиләштин башқа, йоқириқи вәқәләрни задила тилға алмиди.
Буниңдин илгири, канада баш министир ишханисиниң баянатчиси степһен һарперниң, бу қетимқи сөһбәттә, бурунқиға охшашла, ху җинтав билән хитайдики кишилик һоқуқ мәсилилириниму сөзлишидиғанлиқини әскәрткәниди.
Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.
