Явропа иттипақиниң бу йилқи кишилик һоқуқи мукапати бир хитай актипиға берилди

Әйдиз паалийәтчиси ху җяниң 2007-йили өйигә нәзәрбәнд қилинған вақтидики сүрити.

Мукапатниң хитай ‏ - явропа иттипақи башлиқлар сөһбити башлинидиған бир мәзгилдә хитай түрмисидики бир өктичигә берилгәнлики диққәт қозғимақта. явропа парламентиниң қарари хитай даирилирини ғәзәпләндүрмәй қалмиди.

Совет иттипақи физика алими вә кишилик һоқуқи паалийәтчиси сахаровниң намиға тәсис қилинған мәзкур мукапат, явропа иттипақиниң әң алий кишилик һоқуқи мукапати болуп, явропа парламенти мәзкур мукапатниң хитай түрмисидики әйдизләр һоқуқи паалийәтчиси ху җяға берилгәнликини җакарлиған вақит, җүмә күни бейҗиңда өткүзүлидиған хитай - явропа башлиқлар йиғини башлинишниң һарписиға тоғра кәлгән иди.

Явропа парламенти пәйшәнбә күни хитай даирилириниң әгәр мукапат ху җяға берилсә, буниң хитай - явропа иттипақи мунасивитигә көләңгү пәйда қилидиғанлиқи һәққидики агаһландурушиға қаримай, сахаров мукапатиниң 35 яшлардики әйдиз паалийәтчиси, хитай түрмисидики ху җяға беришни тоғра тапқанлиқини җакалавәрди. явропа парламентиниң рәиси хәнз герт пөттериң, мукапатниң ху җяға берилгәнлик мунасивити билән елан қилған баянатта мундақ дәйду": ху җя хитай хәлқ җумһурийитидики кишилик һоқуқни һәқиқий түрдә қоғдиғучиларниң биридур .... Бу мукапат явропа парламентиниң хитайдики кишилик һоқуқни қоллайдиған пүтүн кишиләргә игә чиқидиғанлиқини көрситидиған бир сигналдур."

Анализчилар, мукапатиниң вақит қәрәли наһайити сәзгүр бир мәзгилгә тоғриланғанлиқи, буниң хитайға беридиған сигнали наһайити күчлүк болидиғанлиқини илгири сүрмәктә. Бу сөзләрни америка милваки университетиниң доктор кандидати қилич қанат радиомизға бәргән бу һәқтики анализида тәкитлиди.

Ху җя илгири бу йилқи нобил тинчлиқ мукапатиниң әң күчлүк намзати, дәп қаралған болсиму, лекин нобил мукапати униңға берилмигән, хитай нобил вә сахаров мукапатини униңға бәрмәслик тоғрисида норвегийә даирилиригә вә явропа иттипақиға бесим ишләткән иди. Сахаров мукапати елан қилинишниң алдида хитайниң явропа иттипақидики баш әлчиси суң җе явропа парламентиниң рәиси пөттериңға хәт йезип, әгәр мукапат ху җяға берилсә, бейҗиң олимпик мәшилини явропада йәткүзүш паалийитидә зәхмә йигән хитай - явропа мунасивитигә йәнә дәз кетидиғанлиқини тәкитлигән.

Хитай ташқи ишлар министирлиқи болса явропа иттипақиниң қарарини хитайниң әдлийә игилик һоқуқиға арилашқанлиқтур, дәп қарайдиғанлиқини, ху җяни бир "җинайәтчи" һесаблайдиғанлиқини билдүрди. Хитай ташқи ишлар министирлиқиниң баянатчиси чин гаң пәйшәнбә күнки ахбарат елан қилиш йиғинида " ху җяниң қандақ адәм икәнлики һәммимизгә мәлум. У һөкүмәтни ағдуруш җинайити садир қилған бир җинайәтчи.... Бир җинайـәтчини мукапатлаш җуңгониң әдлийә игилик һоқуқиға арилашқанлиқтур. Биз бу мукапатниң мәқситигә пүтүнләй қарши туримиз " дәйду. Лекин мәркизи германийидики дуня уйғур қурултийи баянатчиси дилшат ришит болса мукапатниң ху җяға берилгәнликини қарши алди шундақла бу түрдики мукапатлар хитай өктичилириниң дадиланә оттуриға чиқип, уйғурларни һимайә қилишиға түрткә болушни үмид қилди.

Йилда бир қетим чақирилидиған бу нөвәтлик явропа иттипақи - хитай башлиқлар йиғини 24 вә 25 ‏ - өктәбир күнлири бейҗиңда өткүзүлидиған болуп, мукапат елан қилинған шу күни явропа иттипақиниң президенти баросо йетәкчиликидики явропа иттипақи рәһбәрлик өмики бейҗиңға йетип келип, җүмә күнки сөһбәтниң тәйярлиқини қиливатқан иди. Хитай вә явропадики 43 дөләтниң башлиқи қатнишидиған бейҗиңдики икки күнлүк йиғинда асаслиқи хәлқара пул - муамилә кризиси, һава килимат өзгириши вә ениргийә бихәтәрлики қатарлиқлар музакирә қилинидиған болсиму, лекин явропа иттипақи президенти бароссо явропа рәһбәрлириниң күнтәртипидә йәнә кишилик һоқуқ мәсилисиниң барлиқини тәкитлигән. Йиғинда явропа иттипақи комитетиниң тәң ‏ - баравәрлик вә өз ‏ - ара һөрмәт асасида кишилик һоқуқ саһәсидики һәмкарлиқни оттуриға қойидиғанлиқини илгири сүргән бароссо," сөһбәт бәзидә наһайити сәзгүр мәсилиләрни өз ичигә алсиму, лекин бизниң пүтүн мәсилиләр үстидә сөзлишишимиз наһайити муһим " дәйду. Дуня уйғур қурултейиниң баянатчиси дилшат ришит болса бейҗиңдики йиғинда явропа рәһбәрлириниң уйғур мәсилисини оттуриға қоюшини тәләп қилмақта.
 
Явропа иттипақиниң бу йилқи сахаров мукапати асаслиқи 3 кишигә мәркәзлишип қалған болуп, уларниң бири ху җя, қалған иккиси конго кишилик һоқуқ паалийәтчиси малу - малу вә блурусийилик өктичи александир козулинлар иди. Лекин мукапат явропа парламентидики консерватиплар гуруһи явропа хәлқи партийиси, солчиларниң йешиллар партийиси вә парламенттики либиралларниң қоллиши астида ху җяға берилгән. явропа парламентидики йешиллар гуруһиниң рәһбири даниял кохен - бәндит билән моника фрассо шу күни елан қилған бу һәқтики баянатида "сахаров мукапатиниң ху җяға берилишидики мәқсәт хитай кишилик һоқуқни яхшилаш тоғрисидики олимпик вәдисидә турмиғандин кейин, кишилик һоқуқни хитай - явропа мунасивитиниң мәркизигә тәкрар олтурғузуштур" дегән.

"Һакимийәткә қарши иғвагәрчилик" җинайити билән әйибләнгән ху җя, дәсләпки паалийитини әйдизләр һоқуқини қоғдаш билән башлап, кишилик һоқуқ тәрғибати билән тонулған иди. У 2007 ‏ - йили 12 ‏ - айда қолға елинишниң алдида бейҗиңда туруп, явропа парламентиниң хитай кишилик һоқуқ хатириси һәққидики йиғиниға тор камирасида қатнашқан һәм йиғинда сөзлигән иди. Ху җя явропа парламентидикиләргә бәргән гуваһлиқида хитай даирилириниң олимпик хизмитини тәнқидләп, " җамаәт хәвпсизлик идарисиниң кишилик һоқуқ зиянкәшликигә җавабкар бир башлиқини олимпик тәшкили комитетиға йетәкчи қилиши кишини мәсхирә қилғанлиқтур " дәп тәкитлигән иди.

Ху җя 4 ‏ - айда " һакимийәткә қарши иғвагәрчилик" җинайити билән рәсмий җазаға һөкүм қилинғандин кейин, җаза муддитини тийәнҗиндики бир түрмидә өтимәктә иди. Лекин һөкүмәт икки һәптиниң алдида уни туюқсиз бейҗиңдики бир түрмигә йөткигән һәм чаршәнбә күни аяли зең җинйән вә аниси билән көрүштүргән.

Ху җяниң аниси радиомизға бәргән бу һәқтики баянатида оғлиниң роһи һалитиниң җайида турғанлиқи, лекин даириләрниң бөрәк иқтидари йетишмәслик кесилиниң дәрдини тартиватқан оғлини вақтида дора билән тәминләп турушини тәләп қилди. Әмдики мәсилә мукапатниң ху җяға вакалитән кимниң тапшурувалидиғанлиқи вә хитайниң позитсийәсидур. 12 ‏ - Айда өткүзүлидиған явропа парламентидики мукапат тарқитиш мурасимиға түрмидики ху җяниң қатнишалмайдиғанлиқи мәлум. Лекин хитай һөкүмитигә нисбәтән ху җяниң аяли зең җинйәнниң еригә вакалитән мукапатни тапшуруп елишиға рухсәт қилай десә бир мәсилә, рухсәт қилмай десә йәнә бир мәсилә болуп қелиши мумкин.