Yawropa ittipaqi xitay bilen kishilik hoquq di'alogi ötküzüp, tibet we Uyghur kishilik hoquq mesilisini otturigha qoydi

Xitay bilen yawropa komissiyisining yilda bir qétim ötküzülidighan kishilik hoquq di'alogi peyshenbe küni béyjingda ötküzüldi. Yawropa emeldarlirining axbarat wasitilirige ashkarilishiche, di'alogda yawropa komissiyisi terep yéqinda sichüenning tibetler olturaqlashqan genzi rayonidiki bir lama ibadetxanisidin iz-déreksiz yoqap ketken tibet buddistlirining aqiwitini sürüshtürgen, shundaqla yene Uyghur, mongghul we bashqa az sanliq milletlerning kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyghan. Lékin yawropa söhbet ömikining Uyghurlargha da'ir qandaq konkrét mesililerni otturigha qoyghanliqi melum emes.

Yawropa komissiyisining wekiller ömiki bügün élan qilghan bu heqtiki bayanatta, ikki terepning xitay-yawropa kishilik hoquq di'alogida az sanliq milletler hoquqi mesiliside chongqur muzakire élip barghanliqi eskertilip, “Bolupmu tibet, Uyghur we mongghullarning weziyiti körüp chiqildi” déyilgen.

Bayanatta ilgiri sürüshiche, ular yene diniy ibadet erkinliki, jümlidin hökümetke tizimgha aldurmighan xristi'an chérkawlirining ezaliri we bashqa diniy guruhlarning mesilisini we shundaqla yawropa komissiyisi köngül bölidighan bir qisim shexsiy kishilik hoquq délolirini otturigha qoyup, ularning nöwettiki teqdiri we sichüenning kirti ibadetxanisidiki iz déreksiz yoqap ketken tibet rahiblirining hazir qeyerde ikenlikini sürüshtürgen.

Yawropa komissiyisining di'alog ömiki xitaygha méngishtin awwal dunya Uyghur qurultiyining yawropadiki bezi wekilliri munasiwetlik shexsler bilen uchriship, özlirining teklip pikirlirini bergen.

Dunya Uyghur qurultiyining yawropa ittipaqida turushluq pa'aliyetchisi memet toxti ependi, Uyghurlarning asasliqi türmidiki tutqunlar mesilisini otturigha qoyushni telep qilghanliqini bildürdi.

Yawropa ittipaqi bilen xitay arisida kishilik hoquq di'alogi élip bériliwatqan'gha 13 yil boldi. Kishilik hoquq teshkilatlirining ilgiri sürüshiche, bu 13 yilda xitay kishilik hoquq xatirisi yaxshilanmayla qalmay, belki yéqinqi yillardin buyan arqigha chékin'gen. Peyshenbe küni ötküzülgen béyjingdiki di'alog del kishilik hoquq teshkilatlirining yawropa ittipaqini xitaygha yumshaq qolluq qilish bilen eyiblep, di'alogning ehmiyitige gumani qarishi küchiyiwatqan bir mezgilde ötküzülgen idi. Amérikida neshr qilinidighan “Béyjing bahari” zhurnilining bash muherriri xu ping ependining qarishiche, di'alogning netijige érishelmeslikide bezi sewebler bar. Lékin eng muhimi yawropa ittipaqi özining xitay mesilisidiki siyasitini qayta közdin kechürüp chiqishi kérek.

 U mundaq deydu: “Meyli yawropa ittipaqining bolsun, meyli amérikining bolsun junggo mesilisige bolghan qarishi, junggo mesilisini közitishi we junggo mesilisidiki mölchiri nahayiti bir tereplimilik boldi. Ular burun izchil junggo bilen bolghan soda iqtisadi munasiwetni tereqqiy qildursa, junggo iqtisadi tereqqiy qilsa, junggo hökümiti sirtqa échilidu. Junggo téximu erkinlishidu, démokratiyilishidu dep oylighan idi. Lékin hazir bu qiyasning pütünley xataliqi ispatlandi. Yawropa ittipaqi junggo bilen bolghan nurghun ishlarda bu xata nuqtini chiqish qilghan. Yawropa ittipaqi buningdin kéyin özining junggo hökümitige qaratqan siyasitini bashtin axir közdin kechürüp chiqishi kérek.”

Yawropa komissiyisining bayanatta eskertishiche, peyshenbe künki di'alog ochuq-yoruq we dostane keypiyat ichide ötken bolup, yawropa ittipaqining xelq'ara kishilik hoquq ölchemlirini emeliyleshtürüshke munasiwetlik endishilirini ipadileshke purset yaritip bergen. Lékin dunya Uyghur qurultiyidiki memet toxti ependi, yawropa-xitay kishilik hoquq di'alogining ehmiyiti qalmighanliqi, yawropa we amérika qatarliq xitay bilen kishilik hoquq di'alogi bar döletlerning di'alogni toxtitip, her yili b d t da xitayni tenqid qilish layihisi sunulidighan burunqi pozitsiyige qaytip kélishi kéreklikini bildürdi.

Peyshenbe künki di'alogda yawropa komissiyisi terepke yawropa ittipaqi tashqi ishlar xizmitining yuqiri derijilik emeldari, en'gliyilik diplomat jéymis moranning rehberlik qilghanliqi we uning xitay terepke iz déreksiz ghayib bolghan kishilerge a'it bir tizimlik tapshurghanliqi ilgiri sürüldi. Dunya Uyghur qurultiyidiki memet toxti ependi, özlirining yawropa ittipaqigha 50 kishilik Uyghur mehbuslar tizimliki tapshurghanliqi we tizimliktiki Uyghurlarning jéymis moran xitaygha tapshurghan tizimlikke kirgüzülgen bolushini ümid qildi.

Lékin “Béyjing bahari” zhurnilidiki xu ping ependining ilgiri sürüshiche, yawropa ittipaqi junggo bilen bolghan kishilik hoquq di'alogini bashqa mesililer bilen birleshtürüshi lazim.

U, yawropa-junggo kishilik hoquq di'alogi élip bériwatqan'gha uzun yillar bolup qalghan bolsimu, junggoning kishilik hoquq ehwali téximu éghirliship kétiwatqanliqini eskertip, “Bu ehwal bizni yawropa ittipaqi bilen junggo arisidiki kishilik hoquq di'alogining zadi qanchilik ehmiyiti bar, dégen mesilide oylishishqa mejbur qilmaqta. Méningche töwendiki bir qanche nuqtigha diqqet qilish lazim. Birinchisi, biz bu xil di'alogning ochuq-ashkara élip bérilishini ümid qilimiz. Peqet ochuq-ashkara bolghandila andin bésim bolidu. Burun kishiler junggoning yüz xatirisini qilsa, ular yol qoyidu, deydighan gepler bar idi. Bu qarash pütünley xata. Esli ochuq-ashkara bolsa andin bésim shekillendüridu. Ikkinchisi, kishilik hoquq mesilisini bashqa mesililerdin ayriwetmeslik kérek. Bu mesile peqet kishilik hoquq di'alogidila tilgha élinip, bashqa sorunda tilgha élish hajetsiz bolup qaldi. Shunga kishilik hoquq mesilisi bilen bashqa mesililer birleshtürülüshi lazim. Rehberler bu mesilide barliq sorunlarda tilgha élishi kérek. Üchinchisi, kishilik hoquqni soda-iqtisadi bilen birleshtürüsh lazim. Shundaq qilghandila andin bu junggogha bésim peyda qilip, uni yol qoyushqa mejburlighili bolidu” dep körsetti.