"Yipek yoli üstidiki ghérip dölet sherqiy türkistan" namliq kitab neshir qilindi


2007.01.11

ahsen-utku-kitab-150.jpg
Kitabning téshi

Yéqinqi yillardin béri türkiyide Uyghur diyari we Uyghurlar heqqidiki kitablar arqa -arqidin neshir qilinmaqta. Ötken ay ahsen utku xanim yazghan "yipek yoli üstidiki ghérip dölet sherqiy türkistan" namliq kitab neshir qilindi.

Kitab 4 bölümdin terkib tapqan bolup, birinji bölümde Uyghur diyari heqqide omumi melumatlar, jughrapiyilik orni, iqtisadi, dini, medeniyiti heqqidiki melumatlar bérilgen. 2 - Bölümde bolsa Uyghur diyarining tarixi, Uyghur diyarida qurulghan döletler, xitaylarning u yerni bésiwélish tarixi we ghojilar mezgili heqqide qisqiche melumat bérilgendin kéyin sherqiy türkistan jumhuriyetliri témisi astida 1933- yili we 1944-yilida qurulghan ikki jumhuriyetning tarixi bayan qilin'ghan. 3 - Bölümde sherqiy türkistandiki insan heqliri depsendiliri témisi bayan qilin'ghan bolup, dini bésim, pilanliq tughut, milli kemsitish, ma'arip we til jehettiki bésim, sayahet erkinliki we atom sinaqliri heqqide melumatlar bérilgen. 4 - Bölümde sherqiy türkistanning xelq'ara munasiwetlerdiki orni yézilghan bolup, xitay bilen ottura asiya türkiy jumhuriyetliri otturisidiki munasiwette sherqiy türkistan, xitay- türkiye otturisidiki munasiwette sherqiy türkistan, xitay we gherb döletliri otturisida sherqiy türkistan we chet'eldiki Uyghurlar qatarliq témilar bayan qilin'ghan. Kitabning qoshumche qismida eysa yüsüp aliptékin we memet imin bughralarning hayati anglitilghan. Kitabning eng axirisida yene sherqiy türkistan milli istiqlal marshining toluq tékisti bérilgen. Kitabning aptori ahsen utku xanim, burun insan heqliri teshkilatlirida wezipe ötigen bolup, istanbul marmara uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler bölümide doktorluqta oqughandin kéyin hazir saman yoli téléwiziyeside ishlimekte.

Biz bu kitab heqqide téximu etrapliq melumat élish üchün kitabning aptori ahsen utku xanim bilen téléfon ziyariti élip barduq.

- Hörmetlik ahsen xanim, yipek yolidiki ghérip dölet sherqiy türkistan namliq kitabni yézish pikri sizde qandaq peyda bolghan?

- Men bu kitabni yazghan waqtimda insan heqliri wexpide ishlewatqan idim. Biz dunyadiki herqaysi rayonlar heqqide tetqiqatlar élip barattuq. Men sherqiy türkistan heqqide bir tetqiqat élip barghan idim. Tunji insan heqliri doklatimni sherqiy türkistan heqqide yazdim. Men bu doklatni yézishtin awwal sherqiy türkistan heqqide bir nerse bilmeyttim. Kéyin sherqiy türkistan heqqide bezi melumatlarni toplighandin kéyin nahayiti tesirlendim. Biz yene islam jughrapiyisi heqqide bir doklat teyyarlawatqan iduq. Buningda sherqiy türkistan qismining yézilishinimu men üstümge aldim. Sherqiy türkistan türkiyige jughrapiyiwi jehettin uzaq bolsimu, til, tarix we medeniyet jehettin oxshash. Emma türkiyede anche bilinip ketmigechke sherqiy türkistanni türkiyide tonutushqa bir töhpem bolsun dep bu kitabni yézishqa qarar berdim.

- Siz Uyghurlarning türkiyide anche bilinip ketmeydighanliqini dep öttingiz. Bundaq bolushidiki sewep néme sizche?

-Buning nurghun sewebliri bolushi mumkin. Méning tunji bolup eqlimge kelgen seweb bolsa xitayning dunyadiki nurghun döletler bilen qurghan siyasi, iqtisadi, tijari munasiwetliridin bolsa kérek. Xitay bilen bolghan tijari munasiwetlirimizge dexli yetmisun, dep nurghun döletler Uyghur mesilisige yéterlik derijide köngül bölmeywatidu. Xitay yéqinqi yillardin buyan énérgiyige ige bolush üchün dunyaning nurghun döletliri bilen yéqin munasiwet ornitishqa tirishiwatidu. Xitay bilen munasiwiti bar döletler öz menpe'etini dep sherqiy türkistan mesilisige köngül bölmeywatidu, dep qaraymen.

- Siz kitabta Uyghur diyarini nahayiti etrapliq halda bayan qipsiz. Bu kitabni yézip bolghandin kéyin Uyghurlar we Uyghur diyari heqqide qandaq chüshenchilerge ige boldingiz?

- Men u yerning unutulghan bir zémin ikenlikini oylidim. Chünki, kitabimdimu körgen bolushingiz mumkin. U zémin nurghun mediniyetlerge sahibxanliq qilghan bir zémin. Yipek yolining üstige jaylashqan. Türk tarixida nurghun ilim ademlirini, alimlarni yétishtürgen bir zémin. Epsuski, buni nurghun kishiler bilmeydu. Men bularning unutulghanliqini oylaymen. Emma men yazghan yipek yolidiki ghérip dölet sherqiy türkistan namliq bu kitabni, sherqiy türkistan tarixini we medeniyitini we bügünki ehwalini anglitish üchün nahayiti muhim bir eser dep qaraymen.

- Hörmetlik ahsen utku xanim, bu kitabni yézish jeryanida nime qiyinchiliqlar bilen qarshilashtingiz?

- Kitabni yézish jeryanida sherqiy türkistan heqqidiki yéngi melumatlarni tépishta qéyinchiliqqa uchridim. Xitay hökümitining bésimi tüpeylidin tashqirigha melumatlar bérilmeydiken. Bolupmu, sherqiy türkistan heqqide yéngi resim, körünüshlerni tépish mumkin emes iken. Xelq'ara xewer agéntliqlirining bergen xewerlirining sirtida etrapliq melumatqa ige bolush nahayiti qéyin iken. Mesilen, sherqiy türkistanning nopusi heqqidimu her xil melumatlar bar iken. Bezi menbelerde Uyghur nopusini 8 milyon dése, beziliride 20 milyon, yene beziliride 35 milyon dep yézilghan iken. Qaysisining toghra ikenlikini bilish intayin qéyin. Men kitabni yézish jeryanida türkiyide pa'aliyet élip bériwatqan sherqiy türkistan teshkilatliridinmu yardem soridim. Hetta ulardimu sherqiy türkistan nopusi heqqide ishenchlik melumat yoq iken.

- Oqurmenlerning kitabqa bolghan qiziqishi qandaq?

-Men bu kitabning köp sétilghan kitablarning arisigha kirishinimu oylimighan idim. Chünki, türkiyide qandaq kitablarning köp oqulidighanliqini bilimen. Méning meqsitim sherqiy türkistan mesilisige qiziqidighan kishilerge bu mesilini anglitish. Meqsitimge yettim dep qaraymen. Yaxshi kétiwatidu. Bundin kéyinmu sherqiy türksitan heqqide tetqiqat élip bérishqa dawam qilimen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.