2011-Yili Uyghurlargha munasiwetlik yüz bergen muhim weqeler (2)
2012.01.03

Biz aldinqi programmimizda 2011-yili ichide Uyghurlargha alaqidar yüz bergen muhim weqelerni silerge qayta bir eslitip ötken iduq. Töwende bu programmimizning dawamini diqqitinglargha sunimiz.
2011-Yili ichide chet'ellerde yashawatqan Uyghurlar Uyghurlarning milliy dawasini élip bérish dawamida nurghun muhim siyasiy pa'aliyetlerni qilish bilen birlikte chet'ellerdiki Uyghur ammisini ittipaqlashturush, öz-ara chüshinish hasil qilishni meqset qilghan muhim ammiwi pa'aliyetlernimu teshkillidi. Bularning ichide 2011-yili 7-ayning 27-küni gollandiyining denxah shehiride élip bérilghan tunji nöwetlik “Erkinlik longqisi” putbol musabiqisini alahide tilgha élip ötüshke erziydu. Dunya Uyghur qurultiyi we shundaqla gollandiyidiki ammiwi teshkilatlarning ortaq tirishchanliq körsitishi bilen ötküzülgen erkinlik longqisini talishish putbol musabiqiside amérika we yawropa tupraqlirida yashawatqan minggha yéqin Uyghur bir yerge jem boldi. 27-Iyul küni ötküzülgen échilish murasimida amérika, gollandiye, norwégiye, shwétsiye we fransiye qatarliq 7 dölettin kelgen Uyghur ezimetler alqish sadaliri ichide meydan'gha kirip keldi. Resmiy parattin ötüsh murasimidin kéyin dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isliridin semet abla ependi tebrik nutqi sözlidi we rabiye qadir xanimning ghelibe tileklirini yetküzdi. Musabiqe tertiplik, pilanliq we nahayiti janliq keypiyatta élip bérilghan bolup, 3 kün boyiche élip bérilghan 7 qétimliq musabiqiler netijiside, gollandiye Uyghur yashliri putbol komandisi birinchilikke ériship, tunji nöwetlik erkinlik longqisini qolgha keltürdi. Musabiqide shwétsiye komandisi ikkinchilikke, gérmaniye 3-likke érishti. 30-Iyul küni axirlashqan musabiqe axirida jenggiwar roh we hayajan'gha tolghan yashlar öz-ara quchaqlashti we xatire süretke chüshüp, bu pa'aliyetni ehmiyetlik eslimiler bilen ayaghlashturdi.
8-Ayning 18-küni malayshiya da'iriliri malayshiyada panahlinip turuwatqan 11 Uyghurni xitaygha qayturup berdi. B d t musapirlar aliy komissarliqining ku'alalampurda turushluq ishxanisining bildürüshiche, malay da'iriliri b d t musapirlar ishxanisi xadimlirining bu Uyghurlar bilen uchrishishigha yol qoymay, ularning adem etkeschilik guruhi bilen chétishliqi barliqini ilgiri sürgen. Weqedin kéyin amérika awam palata ezasi kiristofér simis derhal bayanat élan qilip, malayshiyaning bu herikitini qattiq tenqid qildi. Bu Uyghurlarning xitayda qattiq qéyin-qistaqqa we hayatining xewpke uchraydighanliqini eskertken kiristofér simiss “Xitay hökümiti Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini yürgüzüshte qoshna ellerdin paydilinishni toxtitishi shert” dédi. 18-Awghusttin bir qanche kün awwal yeni 10-awghust küni xitayning sadiq hemrihi pakistanmu 5 Uyghurni xitaygha ötküzüp berdi. Oxshashla yene 6-awghust küni tayland hökümitimu nurmemet isimlik bir Uyghurni qolgha élip, uni xitay elchixanisigha tapshurup berdi. Amérika awam palata ezasi kiristofér bayanatida yuqiridiki weqelernimu tilgha élip, pakistan we tayland da'irilirining Uyghurlarni xitaygha qayturup bergenlikini tenqid qildi.
2011-Yili 8-ayning 22-küni xotenning guma nahiyisi sanju yézisida achchiqsudin zeherlinip adem ölüsh weqesi yüz berdi. Xoten da'irilirining élan qilghan sanliq melumati boyiche, weqede 13 kishi öldi, 200 din artuq kishi zeherlendi. Weqede zeherlen'genler sanju yézisidiki bir lengpungxanida lengpung yégen kishiler bolup, igilinishiche bu achchiqsu ilgiri zeherlik ximiyilik madda toshulghan bakta toshulghanliqtin, achchiqsugha ötküz zeher ariliship ketken. Radi'omiz igiligen uchurlar netijiside, shu küni kishiler waqtida agahlandurulmighachqa, kishiler waqtida doxturxanigha barmighanliqtin, ölüm-yétim weqelirining köp bolushidek paji'eni keltürüp chiqarghanliqi ashkarilandi. Shu küni zeherlen'gen kishilerdin biri axsham sa'et on etrapida yéza doxturxanisida jan üzgendin kéyin, doxturxana mes'ulliri yéza we nahiye mes'ullirigha ehwalni doklat qilip, yéza ahalisige derhal uqturush tarqitishni tewsiye qilghan bolsimu, emma yéza mes'ulliri ehwalni ashkarilashni toghra tapmighan. Netijide shu küni oxshash lengpungxanidin lengpung yégen kishiler özining zeherlen'genlikidin xewerdar bolalmay, özidiki zeherlinish alametlirini adettiki qorsaq aghriqi dep qarighanliqtin, doxturxanigha bérishqa ülgürmeyla öyide jan üzgen, beziliri doxturxanigha barghan bolsimu, kech qalghan. Emma shundaqtimu, yéza we nahiye da'iriliri weqening tepsilatini xelq'ara axbaratlardin sir tutushni dawamlashturghan. Hazirghiche, birer kishiningmu jawabkarliqi sürüshte qilinmasliqi, alaqidar chüshendürüshlerningmu bérilmesliki ahalilerde türlük guman we naraziliqlarni qozghidi.
11-Ayning 29-küni jenwediki kishilik hoquq yighini démokratiye telep qiliwatqan Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki bir meydan küreshke sehne boldi. Uyghur milliy herikitining rehbiri rabiye qadir xanim, d u q mu'awin re'isi esqerjan, bayanatchisi alim séyitof we bash katip dolqun eysa ependiler shiwitsiyariyining jenwe shehiride birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq kéngishining 4-nöwetlik az sanliq milletler munbiri yighinigha qatnishiwatatti. 190 Dölettin kelgen wekiller qatnashqan yighinda alim séyitof ependi Uyghur ayallirining ehwali heqqide doklat berdi. Alim séyitof sözini bashlishi bilen xitay hökümitining b d t diki wekili sözge ariliship, d u q wekilining sözide b d t prinsiplirigha xilap sözler barliqini ilgiri sürüp, uning sözlesh hoquqini élip tashlashni telep qildi. Xitay wekilning bu sözini pakistan, kuba wekili qollidi. Emma amérika wekili d u q wekilini qollap, kishilik hoquq teshkilatlirining pikir erkinlikige hörmet qilinishi kéreklikini eskertip, d u q wekilining dawamliq söz qilishigha ruxset qilishini telep qildi. Amérika wekilining sözi ayaqlishish bilen bir qisim döletler we xelq'ara teshkilatlarning wekilliri qizghin chawak chélip, zalda intayin qizghin keypiyat peyda boldi. Netijide, yighin re'isi d u q wekilige söz hoquqini béridighanliqini jakarlidi we netijide alim séyitof ependi yighinda Uyghur ayallirining bügün uchrawatqan qismetliri heqqide yighin ehlige doklat berdi.
12-Ayning 28-küni, xotenning guma nahiyisining mukuyla yézisida xitay amanliq küchliri 7 Uyghurni étip öltürdi. Ölgenler ichide ikki ayal kishining barliqi ashkarilandi. Weqede xitay amanliq küchlirining bir adimi öldi. Xitay da'iriliri bu kishilerning térrorchiliqini ilgiri sürdi. Emma igilen'gen melumatlardin bu kishilerning hijretke mangghan bir yaki bir qanche a'ile kishiliri ikenliki, bularning arisida balilarningmu barliqi otturigha chiqti. Shu künki weqede chonglar hemmisi xitay amanliq küchliri teripidin étip tashlan'ghan. 7 Yashtin 17-yashqiche bolghan ariliqtiki 5 bala yaridar halda tutqun qilin'ghan. Ayallar we balilarmu xitay amanliq küchlirining rehimsizlerche nishanigha aylinip qalghan bu weqe xelq'ara axbarat wasitiliride keng orun aldi. Uyghur qurultiyi weqe heqqidiki bayanatida, b d t ni weqe üstidin tekshürüsh élip bérishqa chaqirdi.