Мутәхәссисләр: “ләй чиңдениң президентлиққа сайлиниши тәйвән демократийәси вә дуня үчүн хәйрлик бир нәтиҗә”

Тәйвәнниң игилик һоқуқини вә мустәқиллиқини тәшәббус қилидиған демократийә вә тәрәққият партийәсиниң намзати ләй чиңде пирезидентлиққа сайланди. 2024-Йили 13-январ, тәйбей, тәйвән.

Тәйвәнниң игилик һоқуқини вә мустәқиллиқини тәшәббус қилидиған демократийә вә тәрәққият партийәсиниң намзати ләй чиңде пирезидент сайлимида ғәлибә қилип, тәйвәнниң йеңи нөвәтлик пирезиденти болди. Тәйвән вәзийитини йеқиндин көзитиватқан мутәхәссисләр, бу қетимлиқ сайлам нәтиҗисиниң тәйвән үчүн, демократийә үчүн вә дуня үчүн хәйрлик, әмма бейҗиңға нисбәтән әпсуслинарлиқ бир нәтиҗә болғанлиқини илгири сүрмәктә.

Ройтерс агентлиқиниң ейтишичә, демократийә вә тәрәққият партийәсиниң намзати ләй чиңде 2024-йили 1-айниң 13-күни өткүзүлгән тәйвән пирезидент сайлимида, җәмий 5 милйон 580 миң беләткә, йәни 40.1 Пирсәнт авазға еришип, тәйвәнниң йеңи нөвәтлик пирезиденти болған иди.

Ләй чиңде ғәлибә қилғандин кейин, шәнбә күни кәчтә өткүзүлгән мухбирларни күтүвелиш йиғинида у тәйвән хәлқиниң демократийә тарихида йеңи сәһипиниң ечилғанлиқини тәкитлигән. У мундақ дегән: “биз демократийәмизни қанчилик қәдирләйдиғанлиқимизни дуняға көрсәттуқ. Бу бизниң тәврәнмәс вәдимиз. Биз қаршилишишни әмәс, диялогни тәшәббус қилимиз. Тәйвән һәрвақит мустәбитлик тәрәптә әмәс, бәлки демократийә тәрәптә туриду.”

Тәйвән вәзийитигә йеқиндин диққәт қиливатқан көзәткүчиләр билән мутәхәссисләрниң көп қисминиң қаришичә, демократик вә тәрәққият партийәсиниң намзати ләй чиңдениң пирезидент болуп сайлиниши, тәйвәнниң һазирқи әһвалида чоң өзгириш пәйда қилмайдикән.

AP

Пенсилванийә штатлиқ университети шәрқий асия тәтқиқати институтиниң сабиқ пирофессори, америка ташқи ишлар министирлиқиниң сабиқ әмәлдари вилям дайкир (William Duiker), бу сайлам тәйвәндә бир нәччә он йил давамлашқан әһвалниң йәнә давамлишишиға түрткә болидиғанлиқини билдүрди:

“тәйвән сайлиминиң нәтиҗисигә пәрқлиқ тәрәптин қарашқа болиду. Тәйвәнниң йеңидин сайланған президенти ләй чиңдениниң йәнә бир исми вилям ләй болуп, мән уни шу исми билән атаймән. Вилям ләй сайламда әң көп беләткә еришти, вә тәйвәнниң пирезиденти болуп сайланди. Йәнә бир тәрәптин, у көп санлиқ беләткә еришәлмиди. Қалған икки кандидат сайламда омумий беләтниң тәхминән 60 пирсәнтигә еришти. Йеңи пирезидент тәйвән йеңи парламентиниң қурулмиси сәвәбидин бәзи сиясәтлиридә бир аз қаршилиққа дуч келиду, дәп ойлаймән. Омумән қилип ейтқанда, бу сайлам тәйвәндә бир нәччә он йил давамлашқан әһвалниң йәнә давамлишидиғанлиқидин дерәк бериду. Тәйвәндики аһалиләрниң хитай чоң қуруқлуқиға болған омумий позитсийәси вә салаһийәт туйғуси йирақлашти. Тәйвән хәлқи өзини ‛хитай‚ (җуңголуқ) әмәс, бәлки ‛тәйвәнлик‚ дәп қарайду. Бу сайлам бу йүзлинишниң давами вә ипадисидур. Вилям ләй өзиниң бейҗиң һөкүмәтни яхши көрмәйдиғанлиқини һәмдә тәйвәнниң чоң қуруқлуқ билән бирлишишини илгири сүрүш арзусиниң йоқлуқини очуқ билдүрди. Ениқки, сайламниң нәтиҗиси бейҗиңға нисбәтән әпсуслинарлиқ болуп, бу әһвал тәйвән боғузида техиму җиддийлик пәйда қилиду. Мениңчә, нурғун көзәткүчиләр, җүмлидин мәнму сайламниң нәтиҗиси тәйвән боғузидики җиддийликни йәниму күчәйтиветиши мумкин, дәп ойлаймән. Тәйвән боғузида буниңдин кейин хитайниң һәрбий һәрикәтлири көпийиши мумкин.”

Тәйвән вәзийитигә йеқиндин диққәт қиливатқан бир қисим көзәткүчиләр билән мутәхәссисләр, сайламниң нәтиҗиси сәвәблик тәйвән боғузидики вәзийәт техиму җиддийлишиши, хитайниң һәрбий һәрикәтлири техиму көпийиши мумкин, дәп қаримақта икән.

Һалбуки, америкадики хитай анализчиси, “бейҗиң баһари” журнилиниң сабиқ баш муһәррири ху пиң (胡平) әпәндиниң қаришичә, хитай вә тәйвән мунасивәтлиридә чоң өзгириш болмайдикән. У тәйвәндики сайламниң чоң қуруқлуқ хәлқигә зор илһам болидиғанлиқини илгири сүрди.

AP

“тәйвәндики сайламниң нәтиҗиси тәйвәнниң аллиқачан бир қәдәр пишип йетилгән вә муқим демократик җәмийәт икәнликини испатлиди. Бу сайламда, демократийә вә тәрәққият партийәсиниң намзати ләй чиңде пирезидент болуп сайланди. Әмма тәйвәнниң һазирқи әһвалида чоң өзгириш болмайду. Омумән қилип ейтқанда, хитайниң тәйвәнгә күч ишлитиши мумкин әмәс, чоң көләмлик һәрбий маневирларниң болуши натайин. Қандақла болмисун, кичик өзгиришләр, кичик ишлар йүз бериши мумкин. Әлвәттә, у ма йиңҗю дәвригә қариғанда хитай-тәйвән мунасивәтлири техиму техиму соғуқ болиду. Әгәр чоң өзгириш болди дегән тәқдирдиму, уруш болуши натайин. Йәни уруш болуш еһтимали йоқ. Тәйвәндики сайламға кәлсәк, бу чоң қуруқлуқ хәлқигә зор илһам болиду, чүнки улар тәйвәнниң демократийәни йолға қойғанлиқини көриду. Биз немишқа чоң қуруқлуқта демократийә йүргүзәлмәймиз, дәп өзидин сорайду? шуңлашқа, сайлам мәзгилидә, болупму беләт ташлаш вә беләтләрни санаш җәрянида, хитай интернетни илгирикигә қариғанда техиму қаттиқ контрол қилди, хитай компартийәси тәйвән демократийәсиниң чоң қуруқлуқни техиму көп илһамландуруши вә риғбәтләндүрүшидин әнсириди”.

Мәлум болушичә, бу сайламда тәйвәндә мааш өсүшиниң аста болуши, туралғу тәннәрхиниң юқири болуши, ток йетишмәслик қатарлиқ мәсилиләр талаш-тартиш нуқтисиға айланған. Тәйвән хәлқи, болупму яшлар йеңи пирезиденти болған ләй чиңдедин бу мәсилиләрни һәл қилишни үмид қилидикән.

Түркийә һаҗәттәпә университетиниң дотсенти доктор әркин әкрәм бу һәқтә сөз қилип, ләй чиңдениң парламент әзалириниң сани сәвәбидин бәзи сиясәтлиридә бир аз қаршилиққа дуч кәлсиму, омумән қилип ейтқанда униң сиясий, иқтисадий вә дипломатик җәһәтләрдә мувәппәқийәтлик қәдәм алғанлиқини алаһидә тилға алди.

Чәтәл һөкүмәтлири йеңидин пирезидентлиққа сайланған ләй чиңдени тәбрикләп, бу қетимлиқ сайламни “тәйвән демократийәсиниң бир дәлили” дәп тәрипләшмәктә.

Америкадики сиясий анализчи илшат һәсәнму бу қараштики кишиләрдин бири болуп, бу һәқтики көз қаршини мундақ шәрһийлиди: “тәйвән демократийә вә тәрәққият партийәсиниң намзати лей чиңдениң пирезидент сайлимида ғәлибә қилип, тәйвәнниң йеңи пирезиденти болуши, уйғурлар үчүн бир хош хәвәр вә яхши бир пурсәт”.

Вилям дайкир, тәйвәндики сайлам нәтиҗиси, ши җинпиңниң “күчлүк вә һоқуқ мәркәзләшкән һакимийәтләр, хитай сиясий мәдәнийитиниң ядролуқ тарихий алаһидилики” дегән тәшәббусиниң хаталиқини көрситип бәрди, деди. Униң қаришичә, гәрчә ши җинпиң мустәбит һакимийәтниң хитай тарихида көп учрайдиған алаһидилик икәнликини тәкитлисиму, әмма тәйвән хәлқиниң өз рәһбәрлирини әркин вә демократик усулда сайлиялиши, хитай мәдәнийити билән демократийәниң маслишалайдиғанлиқини көрситип беридикән.