Teywende Uyghurlarning basturulush weziyiti anglitildi

26-Noyabir küni teywende “Xongkonggha yardem, xitayning zorawanliqi, teybéy muhakimisi” témisida yighin échildi.

Yighinda xongkong namayishida tutqundin qachqan musapir oqughuchilargha yardem mesilisi we xitayning 2009-yildiki “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” we yéqinqi 2 yilda Uyghurlarning lagérlargha qamilish weziyiti, tibet weziyiti qatarliqlar muhakime qilindi. Muxbirimiz méhribandin yighin tepsilatini anglaysiler.

Dunya Uyghur qurultiyining yaponiyediki wekili, yaponiye Uyghur jem'iyitining re'isi ilham mexmut ependi 26-noyabir radiyomiz Uyghur bölümining ziyaritini qobul qilip, teywende échilghan “Xongkonggha yardem, xitayning zorawanliqi, teybéy muhakimisi” témisidiki söhbet yighinida Uyghurlarning basturulush weziyiti heqqide doklat bergenlikini bildürdi.

Melum bolushiche, 26-noyabir teywen paytexti teybéyde échilghan “Xongkonggha yardem, xitayning zorawanliqi, teybiy muhakimisi” témisidiki söhbet yighini teywendiki nopuzluq gézitlerdin “Teywen xelq géziti” (1923-yili qurulghan) we teywen musteqilliqini terghib qilidighan siyasiy partiyelerdin “Teywen ittipaqchilar birleshmisi” (2001-yili qurulghan) ning hemkarliqida ötküzülgen.

Yighin heqqidiki tonushturushtin melum bolushiche, yighinda xongkong namayishida tutqundin qachqan musapir oqughuchilargha yardem mesilisi we xitayning 2009-yildiki “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” we yéqinqi 2 yilda Uyghurlarning lagérlargha qamilish weziyiti, tibet weziyiti qatarliq mesililer muhakime témisi qilin'ghan.

Ilham mexmut ependining bildürüshiche, yighinni “Teywen xelq géziti” “Teywen ittipaqchilar birleshmisi” jem'iyiti uyushturghan bolsimu, yighin'gha yene teywendiki bashqa démokratik teshkilatlardin “Tibet yashlar birlikining teywen shöbisi”, “Xitayni démokratiye arqiliq azad qilish jem'iyiti”, “Ayallarning hoquqini qoghdash jem'iyiti”, “Teywenning musapirlar qanunini qurushqa türtke bolush jem'iyiti” qatarliq teshkilatlardimu wekiller qatnashqan.

Yighin'gha “Teywen ittipaqchilar birleshmisi” ning 2016-yildin buyan re'islik wezipisini ötep kéliwatqan jiyen yidé ependi riyasetchilik qilghan bolup, yighinda ilham mexmut ependining Uyghurlar heqqidiki doklati yighinning muhim nuqtilirining biri bolghan.

Ilham mexmut ependining bildürüshiche, jiyen yidé ependi Uyghurlarni yéqindin qollap kéliwatqan teywenlik siyasiy pa'aliyetchilerning biri.

Yighin meydani heqqidiki neq meydan körünüshide, jiyen yidé ependi ilham mexmut ependining doklatidin ilgiri söz qilip, Uyghurlar yüzliniwatqan ré'al weziyettin teywenliklerning xewerdar bolushining muhimliqini alahide tekitligen.

U sözide xongkongda nöwette yüz bériwatqan namayishchi oqughuchilarning tutqun qilinishi we basturulush weziyitining xitayning Uyghur diyaridiki basturush we tutqun herikitining xongkongdiki yéngi örniki ikenlikini bildürgen. U, yaponiye Uyghur jem'iyitining bashliqi ilham mexmut ependining xitay hökümitining Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan étnik qirghinchiliqi heqqide bergen doklatidiki mezmunlarning teywenliklerning xitay hökümitining esli mahiyitini chüshinishide muhim ehmiyetke ige ikenlikini alahide tekitligen.

Ilham mexmut ependining bildürüshiche, mezkur yighin, xongkongda 6 aydin buyan dawamlishiwatqan démokratiyeni telep qilish namayishida, saqchilarning tutqunidin qéchip, teywen'ge kelgen musapir oqughuchilargha yardem bérish mesilisini teywende küntertipke ekilish, xitay hökümiti namda aptonomiyelik hoquq bérildi dep élan qilghan Uyghur we tibetlerge qaratqan basturushining mahiyiti heqqide teywen xelqige melumat bérish, teywenliklerni özining igilik hoquqini qoghdashqa agahlandurush qatarliq meqsetlerde échilghan déyishke bolidiken.

Yighinda jiyen yidé ependi xitay hökümiti we uning siyasiy mahiyiti heqqide toxtilip u mundaq deydu: “21-Esirdiki eng zor, eng zorawan, eng qebih hakimiyet xitay hökümiti, shunga her millet xelqi birliship uninggha qarshi turushi kérek. Xitay hökümiti, atalmish ‛shinjang‚ dep atiwalghan jayning xitay dölitining zémini emeslikini bilidu. Xitay hökümiti sirttin kélip “Sherqiy türkistan‚ namidiki bu jayni bésiwalghan. Hazir xongkong xelqi en'giliyening 150 yilliq hökümranliqi mezgilide ornitilghan qanun éngini qoghdash üchün, xitay hökümitige wekillik qilidighan hakimiyet bilen küresh qiliwatidu, köpchilik xongkong yashlirining baturluqini körüwatimiz. Nöwette, xitay hökümitini parchilashqa yüzlendüridighan ikki chong küch bar, uning biri xongkongdiki démokratiyeni telep qilish herikiti, yene biri Uyghurlar.”

Ilham mexmut ependining bildürüshiche, u doklatida xongkongda dawamlishiwatqan oqughuchilarni tutqun qilishta qollan'ghan zorawanliq wasitiliri, tutqun oqughuchilarning mejburiy ghayib qiliwétilishi, bezi namayishchilarni özini öltürüwaldi dep élan qilin'ghan ehwallarni Uyghurlar weziyitige sélishturup, xitay hökümitining 2009-yildiki “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” mezgilidila Uyghurlargha qarita keng-kölemlik tutqun qilish, mejburiy ghayib qiliwétish we Uyghurlargha éghir qamaq jazasi höküm qilish, ölümge höküm qilish qilmishlirida bolghanliqini chüshendürgen. U yene, xitay hökümitining 2017-yildin kéyin Uyghurlarni pütkül millet boyiche tutqun qilip lagérlargha qamash siyasiti yürgüzgenliki qatarliqlarni emeliy neqiller arqiliq bayan qilghan.

26-Noyabir küni mezkur yighinni orunlashturghan “Teywen xelq géziti” yeni “Teywen minbaw géziti” “Yighin heqqide xewer bergen. Maqalide, ilham mexmut ependining 26-noyabir teywende bergen doklatida yéqinda xelq'ara taratqularda ashkarilinip muzakire témisi boluwatqan xitayning Uyghur diyaridiki lagérlargha munasiwetlik ichki höjjetliride ashkarilan'ghan Uyghurlarni basturush siyasiti heqqidiki yolyoruqlarning Uyghur diyaridiki ijra qilinish emeliyiti heqqide toxtalghanliqimu alahide tilgha élin'ghan.