Amérika dölet mejliside “Tik-tok” ni chekleshning tunji qedimi bésildi

“Tik-tok” ni men'i qilish heqqidiki qanun layihesi 65 ke qarshi 352 awaz bilen awam palatasida maqulluqtin ötti. 2024-Yili 13-mart, washin'gton

Bash shitabi xitayda bolghan “Tik-tok” nöwette amérika teweside az dégendimu 150 milyon kishining yanfonigha chüshürülgen bolup, xitayning mezkur ep arqiliq barghanséri yuqiri pellige chiqiriwatqan “Tesir körsitish” sheklidiki aghdurmichiliq herikiti amérika hökümitining diqqitini qozghap kéliwatqanliqi melum. Amérika istixbarat sahesimu xitay hökümitining “Tik-tok” arqiliq amérika yashliri arisida amérika hökümitidin gumanlinish we öchmenlik qilish, shuningdek démokratiyeni weyran qilish urunushining uruqlirini chéchiwatqanliqini köpligen sanliq melumatlar arqiliq körsitip bergen. Amérika fédératsiye tekshürüsh idarisi (FBI) ning bashliqi kristofér ray (Christopher Wray) ependimu 11-mart küni ötküzülgen guwahliq yighinida éniq qilip, “Eger xitay kompartiyesi ‛tik-tok‚ tiki uchurni hembehirleshni telep qilsa ‛tik-tok‚ shirkiti héchnersini ret qilalmaydu” dep körsetti.

“Tik-tok” ning qollan'ghuchilargha xas bolghan xususiy uchurlarni xitay hökümitige xalighan shekilde paydilinish we tekshürüshke échip bérishi bu xildiki uchurlarning “Emdi mexpiy bolmaydighanliqi” ni namayan qilghanliqi üchün amérika teweside “Tik-tok” ni cheklesh pikri ötken yillardin buyan izchil otturigha qoyulup kelgen. Mushu xil arqa körünüsh astida amérika dölet mejlisige qarashliq “Amérika-xitay istratégiyelik riqabet alahide komitéti” ning re'isliri mayk gallagér (Mike Gallagher) we raja krishnamorsi (Raja Krishnamoorthi) bash bolup tonushturghan “Tik-tokni men'i qilish” qanun layihesi tézla zor qollashqa ige bolushqa bashlighanidi. Bu mesilini chöridigen halda amérika dölet mejliside chaqirilghan birnechche qétimliq mexsus guwahliq yighinlirida “Tik-tok” ning bash ijra'iye emeldari ju showzi (Shou Zi Chew) Uyghur qirghinchiliqi mesiliside gep yorghilitish arqiliq so'aldin dajish usulini qollan'ghanliqtin bir mehel axbarat wasitilirining qiziq nuqtisi bolup qalghan idi. Mayik gallagér bolsa téximu ilgirilep “Tik-tok” ning dölet bixeterliki üchün tehdit boluwatqanliqini, shuningdek qollan'ghuchilarning uchurliri arqiliq amérika teweside jasusluq qilidighanliqini tekitlep “Bu ep mahiyette xitay kompartiyesi tarqatqan ziyandash pirogramma” dégenidi.

2024-Yilining bashliridin bashlap “Tik-tok” ni men'i qilishni awazgha qoyushta yéngi xizmetler ishlinip, 13-mart küni bu heqte resmiy awaz bérish heqqide qarar élindi. Shu munasiwet bilen bu qétimqi awaz bérish harpisida, yeni 12-mart küni kechqurun amérika dölet mejliside mushu téma boyiche mexsus axbarat élan qilish yighini chaqirildi.

Amérika awam palatasining ezasi raja krishnamorsi ependi aldi bilen söz élip, yillardin buyan xitay hökümiti kontrolluqidiki “Tik-tok” we bashqa ijtima'iy eplerning xelq ammisigha zulum sélish qorali bolup kelgenlikini, emdilikte bolsa ularning amérika démokratiyesini weyran qilishqa tetbiqliniwatqanliqini eskertti. U mushu ehwallarni tekitlep, del mushu xil qebih netije tüpeylidin nensiy pélosi xanimgha oxshash amérika siyasiyonlirining bu xil eplerni men'i qilishni teshebbus qilghanliqi toghrisida toxtilip “Türlük ré'alliq bizning ‛tik-tok‚ni üzül-késil men'i qilishimizning zörürlükini körsetmekte” dédi.

Amérika siyasiy sehnisidiki meshhur shexslerning biri, amérika awam palatasining sabiq re'isi nensiy pélosi xanimmu shu qatarda söz aldi. U özining héchqachan “Tik-tok” yaki bashqa eplerge qarshi emeslikini, eksiche “Tik-tok” ning xitay hökümiti üchün qebih niyetlerge wasite bolushi we zulumni ishqa ashurushqa yantayaq bolushigha qarshi turidighanliqini, shunga bu qétimqi “Tik-tok” ni men'i qilish heqqidiki awaz bérishning adaqqi meqsitimu “Tik-tok” ni saghlam bolushqa buyrush, buni xalimisa taqiwétish bolidighanliqini sözlep ötti. U buninggha misal üchün Uyghurlar, tibetler, xongkongluqlar qatarliqlarning mushu xildiki eplerning ziyankeshlikige uchrap kelgenlikini, bu eplerde saxta uchurlarning köplep yolliniwatqanliqini, shuningdek bu eplerge da'ir uchurlarni xitay hökümitining kontrol qilip kelgenlikini alahide eskertti. U mushu sözlerni qiliwétip lagér shahiti gülzirening qolidiki lozunkigha yézilghan “Hazir ‛tik-tok‚ arqiliq Uyghurlarning awazini tunjuqturmaqta” dégen xetlerni ünlük oqup chiqti.

Bu qétimqi axbarat élan qilish yighinigha amérika Uyghur birleshmisi, Uyghur kishilik hoquq qurulushi, “Uyghur herikiti” qatarliq teshkilatlarmu aktip ishtirak qildi. Yighin ishtirakchiliri kötürüwalghan türlük bayraqlar ichide Uyghurlarning ay-yultuzluq kök bayriqi alahide közge chéliqatti. Raja krishnamorsi ependining teklipi bilen söz alghan elfidar éltebir qisqiche söz qildi. U özlirining bu qétimqi “Tik-tok” ni men'i qilish qanun layihesini qet'iy himaye qilidighanliqini, “Tik-tok” ning Uyghurlargha qanchilik apet boluwatqanliqini tilgha élip, “Sherqiy türkistandiki qirghinchiliqta ‛tik-tok‚ pa'al rol oynighan. Shuning uning Uyghur qirghinchiliqigha shérik bolushigha xatime bérishning peyti keldi” dédi.

Amérika dölet mejliside muzakire qilin'ghan we maqullan'ghan qanun layihelirining hemmisigila dégüdek Uyghur teshkilatliri yéqindin yardemleshken. Shundaqla munasiwetlik ishxanilargha bu heqtiki tekliplerni yollighan. Bu heqte söz bolghanda “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning gholluq ezaliridin bolghan zubeyre shemsidin bu qétimqi “Tik-tok” ni men'i qilish qanun layihesiningmu shundaq bolghanliqini, Uyghur teshkilatlirining bu xildiki yardemlerni izchil dawam étidighanliqini alahide eskertti.

Muhajiret muhitidiki köpligen Uyghurlarning “Tik-tok” yaki uning xitayche nusxisi bolghan “Duyin” ni dawamliq ishlitiwatqanliqi melum. Bu toghriliq söz bolghanda amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar éltebir del mushu xil yanfon eplirining mahiyette xitayning chégra halqighan jasusluq qilmishlirigha wasite bolidighanliqini tekitlidi.

Axbarat élan qilish yighini üchün yighilghan kishiler arisida biz dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysani uchrattuq. Xizmet üchün amérika paytextige yene bir qétim qedimi yetken dolqun eysa bu qétimqi qanun layihesi toghrisida radiyomiz ziyaritini qobul qilghanda amérika xelqi, shundaqla dunya xelqi üchün zor menpe'etlik bolghan bundaq bir qanun layihesining maqullinishigha bolghan zor ishenchini ipadilidi.

13-Mart küni chüshtin burunqi awaz bérishte, derweqe “Tik-tok” ni men'i qilish heqqidiki qanun layihesi 65 ke qarshi 352 awaz bilen awam palatasida toluq maqulluqtin ötti. Shuning bilen mezkur qanun layihesining amérika kéngesh palatasigha yollinishigha yol échildi. Nawada bu qanun layihesi resmiy qanun'gha aylansa “Baytdens” (ByteDance) shirkiti üchün ikki xil tallash hoquqi bolidiken. Biri, “Tik-tok” ni özliridin ayrip tashlap musteqil shirketke aylandurush hemde uni xitay hökümitining kontrolluqidin xaliy halda saghlam tereqqiy qilduralaydighan bir shirketning sétiwélishigha yol qoyush؛ ikkinchisi, nawada bu shertler qobul qilinmisa “Tik-tok” ni amérika teweside men'i qilish hemde mezkur epni “Alma” shirkitining ep dukinidin chiqiriwétish.

Mezkur qanun layihesi awam palatada maqullan'ghandin kéyin nensi pélosi xanim mexsus söz qilip, “Biz héchqachan ‛tik-tok‚ni yoqitimiz démiduq. Eksiche uni hökümetning basturushlirigha yardemde bolmaydighan shekilde saghlam mewjut bolsun, déduq. Chünki u Uyghurlarni qirghin qilishqa oxshash qebihliklerge wasite bolmaqta. Eger ular biz dégendek qilishni xalimisa, bizning buni men'i qilishtin bashqa tallishimiz qalmaydu” dédi.

Mayk gallagér bolsa bu munasiwet bilen mexsus bayanat élan qilip “Bügün her ikki partiyedin bolghan palata ezaliri birdek awazda bu mesilini otturigha qoyush üchün bir yerge jem bolduq. Biz bir sada süpitide merkiziy istixbarat idarisi (CIA), fédératsiye tekshürüsh idarisi (FBI), dölet mudapi'e istixbarat idarisi (DIA), dölet bixeterlik idarisi (NSA) we bashqa tor bixeterlik tarmaqlirining rehberlirige shuni bildürimizki, ‛tik-tok‚ ning dawamliq halda amérika teweside meshghulat qilishigha emdi yol qoyushqa bolmaydu. Biz buning tézdin kéngesh palatasidin ötüp pirézidéntning üstilige yollinishini ümid qilimiz” dégen.

Melum bolushiche, mezkur qanun layihesi kéngesh palatasidinmu testiqlansa tézdin aq saraygha yollinip amérika pirézidéntining imza qoyushigha tapshurulidiken we resmiy halda qanun'gha aylinidiken. Amérika pirézidénti jow baydinning buningdin ilgirila özining bu qanun layihesige imza qoyushqa teyyar ikenlikini bildürgenliki melum.