Jéfériy kayin: “Tik-tokning xewpidin qutulushning peqet birla yoli bar — uni öchürüp tashlash!”

Amérika fédératsiye tekshürüsh idarisining bashliqi kristofér wray(Christopher Wray) dölet mejliside guwahliq bermekte, 2022-yili 17-noyabir, washin'gton.

“Amérika fédératsiye tekshürüsh idarisi (FBI) tik-tokni amérikaning xewpsizliki üchün ziyanliq dep qaraydu. Xitay hökümiti tik-tokni ishlitiwatqan milyonlighan abontlarning uchurini toplawatqan yaki aligorizimliq hésablash usulni qollinip, ularni kontrol qiliwalghan we ulargha tesir körsitishke urunuwatqan bolushi mumkin”.

Bu, amérika fédératsiye tekshürüsh idarisining bashliqi kristofér wray (Christopher Wray)ning amérika dölet mejlisining guwahliq anglash yighinida sözligen sözidur.

Amérika fédiratsiye tekshürüsh idarisining “Xitay tik-tok arqiliq amérikagha tesir körsitishke urunuwatidu” dep agahlandurushi, amérika we dunya metbu'atlirida küchlük déqqet qozghapla qalmay, dunya miqyasida sani shiddet bilen zoriyiwatqan tik- tok abo'utlirinimu endishilendüriwatqanliqi melum.

Emeliyette amérika hökümiti bir qanche yildin buyan tik-tokning bixeterlik xewpige jiddi qarap kelmekte idi. Tik-tokni men'iy qilish pikri sabiq prézidént donald tramp dewride otturigha chiqqan bolup, amérika armiyesi, qatnash bixeterliki idarisi we bashqilar xizmetchilerning 2019-yilgha qeder hökümet tarqatqan üskünilerde bu détalni chüshürüshini chekligenidi.

Bu yil 7-ayning otturilirida, fédératsiye alaqe komitétidiki jumhuriyetchiler partiyesining yuqiri derijilik emeldari bréndan kar “Armiye ichidikilerning tik-tok détalini ishlitishige yol qoyushta, dölet xewpsizlikige kélidighan xeterni oylishish kérek” dep agahlandurghan idi.

Nöwette amérikada chiqidighan asasliq xewer agéntliqlirigha qarighanda, amérika prézidénti jow baydén xitaydiki eng chong ijtima'iy taratqu eplirining biri bolghan “Tik-tok” ning bixeterlik sahesidiki xewpige qandaq taqabil turushni jiddiy oylashmaqta iken. Emma buning tepsiliy ehwali hazirche namelum.

Undaqta, dunya miqyasida abontlar sani shiddet bilen köpiyiwatqan “Tik- tok” ning élip kélidighan xewpige abontlar qandaq taqabil turalaydu? bu heqte biz amérikadiki mutexessislerdin jéfériy kayin (Geoffrey Cain) ependini ziyaret qilduq.

U amérika fédératsiye tekshürüsh idarisining bashliqi kristofér wrayning amérika dölet mejliside “Xitay tik-tok arqiliq amérikagha tesir körsitishke urunuwatidu” dégenlirining pütünley orunluq ikenlikini bildürdi. U, mundaq dédi :“Shundaq, tik-tok amérikagha, shundaqla pütün dunya démokratiyesige nisbeten zor tehdit élip kélidu. Uning ikki tereptin zor xetiri bar. Aldi bilen eng chong xetiri shuki, pütün dunyadiki insanlarning némini körüshi, némini yaqturushi, némige i'ishinishini kontrol qilip, insanlarning pisxikisini kontrol qiliwalidu. Tik-tokning amérikada bolupmu yashlargha küchlük tesir körsitiwatqanliqi melum. Amérikaning ottura mezgillik saylam peytide, tik-tok insanlarning mahilliqini kontrol qilish arqiliq, saylam netijisigimu tesir körsetmekte. Bu amérikaning dölet xewpsizliki, shundaqla herbiy, siyasiy jehetlerdiki xewpsizliki üchünmu zor tehdit.”

Jéfériy kayin sözini yene mundaq dawam qildi: “Tik-tokning ikkinchi chong xetiri shuki, insanlarning uchur bixeterlikige tehdit élip  kélidu. Mesile shu yerdiki, u xitayning chiray tonush, turuwatqan orun uchurini bilip turush we shundaqla sün'iy idrakni shekillendüridighan bashqa kéreklik hem sezgür uchurlargha érishishini asanlashturidu. Buning bilen xitay abontlarning shexsiy üchurlirining hemmisige asanla ige bolalaydu.”

Jéfériy kayin “Mukemmel saqchi döliti” namliq kitabning aptori. U nöwette amérikadiki linkolin aqillar ambirining yuquri téxnika aliy mutexessisi bolup ishlimekte. U yéqindin buyan, tik-tokning sanliq melumat saqlash aditi, uning abontlar we amérika dölet bixeterlikige körsitidighan tesiri heqqide mexsus tetqiqat élip barmaqta iken. Biz uningdin “Xitay, tik-tok abontlirining shexsiy uchurlirini yighip némige ishlitidu, u qandaq xeterlerni élip kéleleydu?” dep soriduq.

U mundaq dep jawab berdi: “Xitay teripidin her xil közitish téxnikiliri arqiliq saqchi dölitige aylandurghan Uyghur diyari, xitay hökümitining bu xil shexsiy uchurlarni yighip saqlashni tejribe qilidighan meydani bolup keldi. Xitay barliq Uyghurlarni kontrol qilghandek, dunyadiki bashqa abontlarnimu bu xil sistémigha boysunushqa köndürüsh we kontrol qilishni meqset qilghan. Men tik-tokning xitayche nusxasi bolghan ‛dowyin‚nimu chüshürüp qollinish arqiliq, közitip sélishturdum. Tetqiqatlirimiz shuni körsitip turuptiki, xitay, tik-tokni amérikani öz-ichige alghan pütün dunyadiki yash ewladlarni zeherlesh üchün qollanmaqta. ”

U buning sewebi chüshendürüp mundaq dédi: “Chünki xitay tik-toktiki zeherlik chékimlik ishlitish, sériq sin filimliri qatarliq uchurlarning yash ösmürlerge ziyanliq ikenlikini bilidu, shunga bu xil mezmunlarni tik-tokning xitayche nusxasi bolghan ‛dowyin‚da bolsa qattiq chekleydu. Emma chet eldiki tik-tok mulazimitide her qandaq insan, hetta kichik balilarmu bu ziyanliq uchurlargha bimalal ige bolalaydu. Bu ziyanliq uchurlar arqiliq aligorizimliq hésablash usulni qollinip, abontlarni, bolupmu yash ewlatlarni eqliy, rohiy we pisixika jehettin kontrol qiliwalidu.”

Jéfériy kayin, yéqinqi mezgillerdin buyan amérika, türkiye we dunyaning bashqa jayliridiki tik-tok abontliri heqqide tekshürüsh élip barghanliqini, netijide dunya miqyasida uni qollan'ghuchilar sanining shiddet bilen zoriyiwatqanliqidin qattiq heyran qalghanliqini bildürdi: “Tik-tok abontlirining sani shiddet bilen köpeymekte. Peqet hindistanla tik-tokni chekligen, emma uningdin bashqa hemme döletlerde tik-tok kengri qollinilmaqta. Bu xeterlik epni ishlitiwatqan abontlargha shuni eskertishim kérekki, tik-tokning sanliq melumat saqlash aditini bilimiz, xitayning qanunigha asasen xitay hökümiti mulazimet teminligüchiler, shirketler yaki axiriqi ishletküchilerge uqturush qilmay turup, mulazimetliri arqiliq éqiwatqan her qandaq uchurgha érisheleydu. U qandaq sinlarni körgenlikingizni, qaysisini yaxshi köridighanliqingizgha diqqet qilidu, andin sizni oxshash mezmundiki élanlar arqiliq jelp qilidu. Emma u buningliq bilenla toxtap qalmaydu. Tik-tok yanfoningizdiki alaqe toringiz, shexsiy uchurliringiz, kaléndaringiz we bashqa ijra qiliniwatqan programmiliringizghiche kirip, bimalal ziyaret qilalaydu.”

PBS Téliwéziye qanilining 24 -öktebir tarqatqan “Tik-tok qizghinliqi dolquni” témisidiki mexsus höjjetlik filimide körsitishiche, tik-tok dunya miqyasida texminen bir milyard abont teripidin chüshürülgen bolup, peqet amérikadila 135 milyon aboniti bar iken. Bu détal xéli köp yash amérikaliqlarning yaqturushigha érishken bolsimu, emma xitay téximu köp amérkaliqlarning tik-tok qollinishini qolgha keltürüsh üchün türlük yollar bilen urunmaqtiklen.

Bu filimde ziyaret qilin'ghan féroze eziz,PBS  ge özining tik-tokta Uyghurlar heqqide tarqatqan wédiyolirining özige héchqandaq xewer qilinmay etisila öchürüp tashlan'ghanliqi, tik-tok teripidin shexsiy hésabatining cheklen'genliki, pikir erkinlikining tehditke uchrighanliqini bildürgen.

Afghan neslidin bolghan amérikaliq yash qiz féroze eziz 2019-yili tik-tokta girim qilish sin körünüshi jeryanida Uyghur irqiy qirghinchiliqini anglitip diqqet qozghighanidi. Shuningdin kéyin uzun ötmeyla tik-tok uning wédiyolirini cheklep, shexsiy hésabat munbirini taqiwetken idi.

Biz ziyaritimizning axirida jéfériy kayindin “Tik-tok dunyada barghanche téz yamrawatqan peytte, uning abontlargha élip kélidighan xewpige taqabil turushning yoli barmu?” dep soriduq. U bu so'algha intayin qet'iylik bilen mundaq jawab berdi: “Uninggha taqabil turushning peqet birla yoli bar, u bolsimu, tik-tokni téléfon, kompiyotér qatarliq herqandaq éléktronluq üsküningizdin öchürüp tashlash!”