Трампниң йеңи һөкүмәт кабентиға таллиниватқан кишиләрниң уйғур мәсилисидики кәскин позитсийәси диққәт қозғимақта

Һазирғичә вәзипигә қоюлуши мәлум кишиләр ичидә уйғурларға тонушлуқ болғанлиридин, җумһурийәтчи авам палата әзаси майкел валтиз (Michael Waltz) билән кеңәш палата әзаси марко рубийо болуп, уйғур мәсилисини йеқиндин билидиған бу кишиләрниң кабентқа елиниши күчлүк диққәт қозғимақта

Американиң 47-нөвәтлик пирезиденти болуп сайланған доналд трамп икки айдин кейин йәни, 2025-йили 1-айниң 20-күни қәсәм берип вәзипә тапшурувалиду. У һазир өзиниң йеңи һөкүмәт кабентини тәшкилләш иши билән мәшғул болмақта икән.

Һазирғичә вәзипигә қоюлуши мәлум кишиләр ичидә уйғурларға тонушлуқ болғанлиридин, җумһурийәтчи авам палата әзаси майкел валтиз (Michael Waltz) билән кеңәш палата әзаси марко рубийо болуп, уйғур мәсилисини йеқиндин билидиған бу кишиләрниң кабентқа елиниши күчлүк диққәт қозғимақта.

AP Photo/Matt Rourke

Һазирғичә вәзипигә қоюлуши мәлум кишиләр ичидә уйғурларға тонушлуқ болған исимлардин бири, җумһурийәтчи авам палата әзаси майкел валтиз (Michael Waltz) болуп, у трамп һөкүмитиниң дөләт хәвпсизлик мәслиһәтчиси болуп талланған.

Хитай компартийәсигә қарита кәскин позитсийәси билән билингән майк валтиз, уйғур мәсилиси билән йеқиндин тонуш болуп, у хитай һөкүмитиниң уйғурларға йүргүзүватқан вәһшийликлирини очуқ-ашкара әйибләп кәлгән бир сиясәтчидур. У, 2024-йили 4-айда америка дөләт мәҗлисидә қурулған “уйғур гурупписи” (Uyghur Caucus)ниң әзаси болған.

Дуня уйғур қурултийи иҗраийә комитетиниң рәиси рошән аббас ханим, майк валтиздин ибарәт уйғур мәсилисигә пишшиқ болған бир шәхсниң америка пирезидентиниң дөләт хәвпсизлик мәслиһәтчиси болуп вәзипә өтишиниң уйғурлар үчүн әһмийәтлик икәнликини билдүрди. У мундақ деди:

“майк валтиз әпәнди уйғурлар мәсилисини хели обданла билидиған бири. Болупму йеқинқи 4 йил мабәйнидә у бу мәсилигә наһайити җиқ көңүл бөлди. Шуңа мән униң бу вәзипигә келишини уйғурлар үчүн муһим қарарларниң елинишида зор әһмийәткә игә дәп қараймән.”

Америка дөләт мәҗлисидә уйғурларға мунасивәтлик қанунларниң мақуллинишида актип рол алған майк валтиз әпәнди, хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқини һәр пурсәттә очуқ-ашкара әйиблигән иди. У 2022-йили 12-айдики қишлиқ олимпик мусабиқисиниңму хитайда өткүзүлүшигә қарши чиқип, актип һәрикәт қилған. У әйни чағда бу һәқтә “фокс” телевизийәсидә қилған сөзидә хитай һакимийитини натсист һакимийитигә охшатқан иди. У мундақ дегән:

“хитай коммунист һөкүмити бир милйондин артуқ уйғурни қолини бағлап, чечини чүшүрүп җаза лагерлириға солаватиду. Аялларни айрип, уларни туғмас қилип, андин әмгәк лагерлириға солаватиду. У йәрдә бу аяллар җинсий паракәндичиликкә учраватиду. Уларниң мәҗбурий әмгикидин америкалиқларға тонушлуқ болған нурғун ширкәтләр вә маркилар пайдилиниватиду. Мана әмди бу маркилар бейҗиң олимпикигә мәбләғ салғучи болуватиду.”

Майк валтиз әпәнди сөзи давамида йәнә мундақ дегән:

“бу ширкәтләр вә тәнһәрикәтчиләр у йәргә бармаслиқи керәк. Һәм трамп һөкүмити һәм байдин һөкүмити бу зулумни ‛давамлишиватқан ирқий қирғинчилиқ‚ дәп атиған. Бу худди 1940-йилларда ирқий қирғинчилиқ билән шуғулланған натсистлар германийәсидә олимпик өткүзүлгинигә охшашла бир иш. Бу толиму йиргинишлик, биз бу ширкәтләрни қаттиқ әйибләймиз.”

Бу йил 50 яшқа киргән майкел валтиз әпәнди америка армийәси алаһидә қисминиң сабиқ әскири болуп, афғанистан вә ирақта вәзипә өтигән, шундақла қәһриманлиқ медали алған. У һәрбийликтин чекингәндин кейин, америка дөләт мудапиә министирлиқида хизмәт қилған. Майк валтиз 2018-йили авам палата әзаси болуп сайлинип, дөләт мәҗлискә киргән.

12-Ноябир күни чиққан хәвәрләрдә йәнә, доналд трампниң йеңи һөкүмитиниң ташқи ишлар министирлиқиға кеңәш палата әзаси марко рубийони бәлгиләйдиғанлиқи һәққидики учурлар оттуриға чиққан иди. 13-Ноябир күни кәчқурун бу хәвәрниң тоғрилиқи донал трамп тәрипидин дәлилләнди. У, марко рубийони йеңи нөвәтлик һөкүмитиниң ташқий ишлар министирлиқиға көрсәткәнликини рәсмий елан қилди. Бир қисим сиясәтчиләр вә сиясий көзәткүчиләр марко рубийоға тәбриклирини билдүрүшкә башлиған.

Америка кеңәш палата әзаси марко рубийо (53 яш), америкадики көзгә көрүнгән сиясәтчиләрниң бири болуп, у өзиниң хитай компартийәсигә тақабил туруштики вә шундақла оттура шәрқ мәсилилиридики кәскин мәйдани билән тонулған.

Кубаниң диктатор коммунист һакимийитидин қечип америкаға йәрләшкән бир аилиниң пәрзәнти болған марко рубийо, хитай коммунист һакимийитиниң уйғурларға қаритиватқан вәһшийликлириниң әң күчлүк әйиблигүчиси болуп кәлди. У, бу вәһшийликләрниң америкада “ирқий қирғинчилиқ” вә “инсанийәткә қарши җинайәт” дәп бекитилишидә вә һәмдә уйғурларға мунасивәтлик қанунларниң елан қилинип, хитай муәссәсәлиригә җаза тәдбири қоюшта һәл қилғуч рол ойниди.

Хитай һөкүмити бу сәвәбтин 2020-йили өч елиш характерлик җаза тәдбири елан қилип, кеңәш палата әзаси марко рубийони өз ичигә алған җәмий 11 нәпәр америкалиқ сиясәтчини “қара тизимлик” кә алған, шундақла уларниң хитайға киришини чәклигәнликини елан қилған иди.

Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси әлфидар илтәбир ханим, әгәр бу хәвәр раст болидиған болса, буниң уйғурлар үчүн интайин хушаллинарлиқ бир вәқә болидиғанлиқини билдүрди.

Марко рубийо “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ниң лайиһәлигүчисиниң бири болуп, у бу қанунни тунҗи қетим 2020-йили тонуштурған. Мәзкур қанун лайиһәси 2021-йили мақуллинип, 2022-йили 6-айдин башлап рәсмий қанун сүпитидә иҗра қилинишқа башлиған. Шундин буян бу қанун уйғур мәҗбурий әмгики билән ишләпчиқирилған мәһсулатларниң америка базириға кириши вә һәмдә уйғур мәҗбурий әмгики билән шуғуллиниватқан ширкәтләрниң америкада җаза тизимликигә елинишидики әң үнүмлүк қорал болуп қалған иди.

Марко рубийо әпәнди йәнә, америка дөләт мәҗлисидә тонуштурулған “уйғур сиясити қанун лайиһәси”, “уйғур кишилик һоқуқиға мунасивәтлик җазаларни тәкшүрүш қануни”, “уйғур қирғинчилиқиниң җавабкарлиқи вә җаза қануни” қатарлиқларниңму тонуштурғучилириниң бири вә һәмдә қоллиғучисидур. У хитай һөкүмити вә армийәси билән бағлинишлиқи болған “хуавей” қатарлиқ хитай ширкәтлириниң америкада чәклиниши, америка һөкүмәт органлириниң бу ширкәтләр билән тохтамлашмаслиқи, американиң сәзгүр техникилириниң хитайға сетилмаслиқиға даир сиясәтләрниң бәлгилинишидиму актип рол ойниған.

Марко рубийониң уйғурларға мунасивәтлик һәрикәтлири буниң биләнла түгимәйду. У бу йилниң бешида америка таможна вә чегра мудапиә идарисигә хәт йезип, хитайниң “шйеин” вә “тему” қатарлиқ тор бәтлирини “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” бойичә чәкләшни тәләп қилған. У шундақла йәнә, йеқинда б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқиниң алаһидә доклатчиси алина доханниң хитай һөкүмитиниң тәшвиқатиға маслишип, уйғур мәҗбурий әмгикини инкар қилиш мәзмун қилинған доклати елан қилинғандин кейин, дәрһал американиң бу органға беридиған ярдәм мәблиғини тохтитиш вә уйғурларни бастуруватқан хитайниң тәшвиқатиға маслашқан алина доханниң вәзиписини бикар қилиш тәлипини оттуриға қойған иди.

Марко рубийо әпәнди йәнә, хитай компартийәсиниң тәсирини чәкләш һәрикитиниң хәлқаралишишиға биваситә йетәкчилик қилған болуп, “хитай мәсилисидики хәлқара парламентлар бирләшмиси” дәп аталған бирлик (IPAC) му дәл марко рубийо әпәндиниң тәшәббуси билән қурулған. У бу бирликниң 2022-йили америка дөләт мәҗлисидә ечилған тунҗи нөвәтлик йиғиниғиму өзи биваситә риясәтчилик қилған иди.

Әлфидар илтәбир ханим, марко рубийониң хитайни интайин яхши чүшинидиған вә мәйдани интайин ениқ болған бир сиясәтчи икәнликини тәкитләп, униң бу вәзипигә һәқиқәтәнму мас келидиғанлиқини билдүрди.

Марко рубийо 2006-йилдин 2008-йилғичә флорида иштатидин сайланған авам палатаси әзаси болған, 2011-йилдин башлап кеңәш палата әзаси болуп вәзипә өтимәктә. У, 2016-йиллиқ пирезидентлиқ сайлими алдида җумһурийәтчи партийәниң пирезидентлиқ намзатлиқини талишип, доналд тирампниң рәқиби болған болсиму, әмма трамп сайланғандин кейин уни изчил қоллап кәлгән.

Американиң ABC қатарлиқ ахбарат васитилири майк валтиз вә марко рубийо қатарлиқ кишиләрниң йеңи һөкүмәт кабентида муһим вәзипә елинишиниң доналд трампниң йеңи һөкүмитиниң сиясий күнтәртипиниң муһим нуқтисини йорутуп беридиғанлиқини, җүмлидин униң хитайға тақабил турушни муһим орунға қойидиғанлиқини көрситип беридиғанлиқини билдүрүшмәктә.