Trampning yéngi hökümet kabéntigha talliniwatqan kishilerning Uyghur mesilisidiki keskin pozitsiyesi diqqet qozghimaqta

Hazirghiche wezipige qoyulushi melum kishiler ichide Uyghurlargha tonushluq bolghanliridin, jumhuriyetchi awam palata ezasi maykél waltiz (Michael Waltz) bilen kéngesh palata ezasi marko rubiyo bolup, Uyghur mesilisini yéqindin bilidighan bu kishilerning kabéntqa élinishi küchlük diqqet qozghimaqta

Amérikaning 47-nöwetlik pirézidénti bolup saylan'ghan donald tramp ikki aydin kéyin yeni, 2025-yili 1-ayning 20-küni qesem bérip wezipe tapshuruwalidu. U hazir özining yéngi hökümet kabéntini teshkillesh ishi bilen meshghul bolmaqta iken.

Hazirghiche wezipige qoyulushi melum kishiler ichide Uyghurlargha tonushluq bolghanliridin, jumhuriyetchi awam palata ezasi maykél waltiz (Michael Waltz) bilen kéngesh palata ezasi marko rubiyo bolup, Uyghur mesilisini yéqindin bilidighan bu kishilerning kabéntqa élinishi küchlük diqqet qozghimaqta.

AP Photo/Matt Rourke

Hazirghiche wezipige qoyulushi melum kishiler ichide Uyghurlargha tonushluq bolghan isimlardin biri, jumhuriyetchi awam palata ezasi maykél waltiz (Michael Waltz) bolup, u tramp hökümitining dölet xewpsizlik meslihetchisi bolup tallan'ghan.

Xitay kompartiyesige qarita keskin pozitsiyesi bilen bilin'gen mayk waltiz, Uyghur mesilisi bilen yéqindin tonush bolup, u xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan wehshiyliklirini ochuq-ashkara eyiblep kelgen bir siyasetchidur. U, 2024-yili 4-ayda amérika dölet mejliside qurulghan “Uyghur guruppisi” (Uyghur Caucus)ning ezasi bolghan.

Dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining re'isi roshen abbas xanim, mayk waltizdin ibaret Uyghur mesilisige pishshiq bolghan bir shexsning amérika pirézidéntining dölet xewpsizlik meslihetchisi bolup wezipe ötishining Uyghurlar üchün ehmiyetlik ikenlikini bildürdi. U mundaq dédi:

“Mayk waltiz ependi Uyghurlar mesilisini xéli obdanla bilidighan biri. Bolupmu yéqinqi 4 yil mabeynide u bu mesilige nahayiti jiq köngül böldi. Shunga men uning bu wezipige kélishini Uyghurlar üchün muhim qararlarning élinishida zor ehmiyetke ige dep qaraymen.”

Amérika dölet mejliside Uyghurlargha munasiwetlik qanunlarning maqullinishida aktip rol alghan mayk waltiz ependi, xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqini her pursette ochuq-ashkara eyibligen idi. U 2022-yili 12-aydiki qishliq olimpik musabiqisiningmu xitayda ötküzülüshige qarshi chiqip, aktip heriket qilghan. U eyni chaghda bu heqte “Foks” téléwiziyeside qilghan sözide xitay hakimiyitini natsist hakimiyitige oxshatqan idi. U mundaq dégen:

“Xitay kommunist hökümiti bir milyondin artuq Uyghurni qolini baghlap, chéchini chüshürüp jaza lagérlirigha solawatidu. Ayallarni ayrip, ularni tughmas qilip, andin emgek lagérlirigha solawatidu. U yerde bu ayallar jinsiy parakendichilikke uchrawatidu. Ularning mejburiy emgikidin amérikaliqlargha tonushluq bolghan nurghun shirketler we markilar paydiliniwatidu. Mana emdi bu markilar béyjing olimpikige meblegh salghuchi boluwatidu.”

Mayk waltiz ependi sözi dawamida yene mundaq dégen:

“Bu shirketler we tenheriketchiler u yerge barmasliqi kérek. Hem tramp hökümiti hem baydin hökümiti bu zulumni ‛dawamlishiwatqan irqiy qirghinchiliq‚ dep atighan. Bu xuddi 1940-yillarda irqiy qirghinchiliq bilen shughullan'ghan natsistlar gérmaniyeside olimpik ötküzülginige oxshashla bir ish. Bu tolimu yirginishlik, biz bu shirketlerni qattiq eyibleymiz.”

Bu yil 50 yashqa kirgen maykél waltiz ependi amérika armiyesi alahide qismining sabiq eskiri bolup, afghanistan we iraqta wezipe ötigen, shundaqla qehrimanliq médali alghan. U herbiyliktin chékin'gendin kéyin, amérika dölet mudapi'e ministirliqida xizmet qilghan. Mayk waltiz 2018-yili awam palata ezasi bolup saylinip, dölet mejliske kirgen.

12-Noyabir küni chiqqan xewerlerde yene, donald trampning yéngi hökümitining tashqi ishlar ministirliqigha kéngesh palata ezasi marko rubiyoni belgileydighanliqi heqqidiki uchurlar otturigha chiqqan idi. 13-Noyabir küni kechqurun bu xewerning toghriliqi donal tramp teripidin delillendi. U, marko rubiyoni yéngi nöwetlik hökümitining tashqiy ishlar ministirliqigha körsetkenlikini resmiy élan qildi. Bir qisim siyasetchiler we siyasiy közetküchiler marko rubiyogha tebriklirini bildürüshke bashlighan.

Amérika kéngesh palata ezasi marko rubiyo (53 yash), amérikadiki közge körün'gen siyasetchilerning biri bolup, u özining xitay kompartiyesige taqabil turushtiki we shundaqla ottura sherq mesililiridiki keskin meydani bilen tonulghan.

Kubaning diktator kommunist hakimiyitidin qéchip amérikagha yerleshken bir a'ilining perzenti bolghan marko rubiyo, xitay kommunist hakimiyitining Uyghurlargha qaritiwatqan wehshiyliklirining eng küchlük eyibligüchisi bolup keldi. U, bu wehshiyliklerning amérikada “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” dep békitilishide we hemde Uyghurlargha munasiwetlik qanunlarning élan qilinip, xitay mu'esseselirige jaza tedbiri qoyushta hel qilghuch rol oynidi.

Xitay hökümiti bu sewebtin 2020-yili öch élish xaraktérlik jaza tedbiri élan qilip, kéngesh palata ezasi marko rubiyoni öz ichige alghan jem'iy 11 neper amérikaliq siyasetchini “Qara tizimlik” ke alghan, shundaqla ularning xitaygha kirishini chekligenlikini élan qilghan idi.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar iltebir xanim, eger bu xewer rast bolidighan bolsa, buning Uyghurlar üchün intayin xushallinarliq bir weqe bolidighanliqini bildürdi.

Marko rubiyo “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ning layiheligüchisining biri bolup, u bu qanunni tunji qétim 2020-yili tonushturghan. Mezkur qanun layihesi 2021-yili maqullinip, 2022-yili 6-aydin bashlap resmiy qanun süpitide ijra qilinishqa bashlighan. Shundin buyan bu qanun Uyghur mejburiy emgiki bilen ishlepchiqirilghan mehsulatlarning amérika bazirigha kirishi we hemde Uyghur mejburiy emgiki bilen shughulliniwatqan shirketlerning amérikada jaza tizimlikige élinishidiki eng ünümlük qoral bolup qalghan idi.

Marko rubiyo ependi yene, amérika dölet mejliside tonushturulghan “Uyghur siyasiti qanun layihesi”, “Uyghur kishilik hoquqigha munasiwetlik jazalarni tekshürüsh qanuni”, “Uyghur qirghinchiliqining jawabkarliqi we jaza qanuni” qatarliqlarningmu tonushturghuchilirining biri we hemde qollighuchisidur. U xitay hökümiti we armiyesi bilen baghlinishliqi bolghan “Xu'awéy” qatarliq xitay shirketlirining amérikada cheklinishi, amérika hökümet organlirining bu shirketler bilen toxtamlashmasliqi, amérikaning sezgür téxnikilirining xitaygha sétilmasliqigha da'ir siyasetlerning belgilinishidimu aktip rol oynighan.

Marko rubiyoning Uyghurlargha munasiwetlik heriketliri buning bilenla tügimeydu. U bu yilning béshida amérika tamozhna we chégra mudapi'e idarisige xet yézip, xitayning “Shyéin” we “Tému” qatarliq tor betlirini “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” boyiche chekleshni telep qilghan. U shundaqla yene, yéqinda b d t kishilik hoquq aliy komissarliqining alahide doklatchisi alina doxanning xitay hökümitining teshwiqatigha masliship, Uyghur mejburiy emgikini inkar qilish mezmun qilin'ghan doklati élan qilin'ghandin kéyin, derhal amérikaning bu organ'gha béridighan yardem meblighini toxtitish we Uyghurlarni basturuwatqan xitayning teshwiqatigha maslashqan alina doxanning wezipisini bikar qilish telipini otturigha qoyghan idi.

Marko rubiyo ependi yene, xitay kompartiyesining tesirini cheklesh herikitining xelq'aralishishigha biwasite yétekchilik qilghan bolup, “Xitay mesilisidiki xelq'ara parlaméntlar birleshmisi” dep atalghan birlik (IPAC) mu del marko rubiyo ependining teshebbusi bilen qurulghan. U bu birlikning 2022-yili amérika dölet mejliside échilghan tunji nöwetlik yighinighimu özi biwasite riyasetchilik qilghan idi.

Elfidar iltebir xanim, marko rubiyoning xitayni intayin yaxshi chüshinidighan we meydani intayin éniq bolghan bir siyasetchi ikenlikini tekitlep, uning bu wezipige heqiqetenmu mas kélidighanliqini bildürdi.

Marko rubiyo 2006-yildin 2008-yilghiche florida ishtatidin saylan'ghan awam palatasi ezasi bolghan, 2011-yildin bashlap kéngesh palata ezasi bolup wezipe ötimekte. U, 2016-yilliq pirézidéntliq saylimi aldida jumhuriyetchi partiyening pirézidéntliq namzatliqini taliship, donald tirampning reqibi bolghan bolsimu, emma tramp saylan'ghandin kéyin uni izchil qollap kelgen.

Amérikaning ABC qatarliq axbarat wasitiliri mayk waltiz we marko rubiyo qatarliq kishilerning yéngi hökümet kabéntida muhim wezipe élinishining donald trampning yéngi hökümitining siyasiy küntertipining muhim nuqtisini yorutup béridighanliqini, jümlidin uning xitaygha taqabil turushni muhim orun'gha qoyidighanliqini körsitip béridighanliqini bildürüshmekte.