Түркийә-хитай мунасивәтлириниң арзу қилинған сәвийәдә тәрәққий қилиши мумкинму?

Хитай түркийә дипломатик йиғинидин көрүнүш. 2018-Йили 15-июн, бейҗиң.

Йеқинқи йиллардин буян түркийә хитайниң бир бәлвағ бир йол қурулушидин мәнпәәт елиш үчүн хитай билән иқтисадий һәмкарлиқни күчәйтишкә тиришиватқан болсиму, буниңда көрүнәрлик бир нәтиҗә һасил болмиғанлиқи мәлум.

Йеқинда, “җәнубий хитай сәһәр почтиси” гезити мухбири кәндий воң (Kandy Wong) тәрипидин елан қилинған бу һәқтики мақалида көрситилишичә, икки дөләтниң иқтисадий һәмкарлиқини күчәйтишигә тосқунлуқ қиливатқан икки асаслиқ амил бар болуп, буниң бири уйғур мәсилиси, йәнә бири түркийәниң шималий атлантик окян әһди тәшкилати, йәни натоға әза дөләт болуши икән.

Мақалида мундақ дейилгән: “түркийә хитайниң техникиси вә мәблиғигә тайинип, бир бәлвағ бир йол қурулуши бойичә иқтисадини тәрәққий қилдурушни көзлимәктә. Бирақ түркийәниң натоға әза дөләт болуши вә уйғур мусулманлириниң вәзийити һәққидики әндишилири бу мәқсәткә йетиштики икки чоң пәрқ болуп турмақта”.

Мақалидин қариғанда, түркийә-хитай икки дөләтниң дипломатик вә сода алақиси бу йил 52-йилиға қәдәм қойған. Хитай дөләт рәиси ши җинпиң 2022-йили 9-айда түркийә җумһур рәиси рәҗәп таййп әрдоғанға 2010-йили имзаланған келишим бойичә икки дөләтниң истратегийәлик шериклик мунасивитини техиму юқири пәллигә көтүрүшкә тәйяр икәнликини ейтқан. Өткән 9-айдики шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати башлиқлар йиғиниға түркийәму қатнашқан болуп, бу икки дөләт мунасивитидики йеңи дәврниң сигнали, дәп қаралған. Икки дөләт йәнә 2015-йили хитайниң “бир бәлвағ вә бир йол қурулуши” билән түркийәниң иқтисади пилани болған вә “оттура каридор” дәп аталған қурулуш пиланини маслаштуруш үчүн бир чүшиниш келишими имзалиғаникән. “оттура каридор пилани” болса хитайни явропаға түркийә арқилиқ туташтурушни мәқсәт қилған бир төмүр йол қурулуши икән. Мәзкур оттура йол қурулуши түркийәниң қитәләр ара орнидин пайдилинишни мәқсәт қилған болуп, түркийәдин йолға чиқидиған пойиз кавказ вә оттура асия дөләтлиридин өтүп ахирида уйғур елигә келидикән.

Бирақ мутәхәссисләрниң қаришичә, бундақ иқтисадий һәмкарлиқ пиланлири қурулған болсиму һазирғичә көрүнәрлик нәтиҗә чиқмиған.

Түркийә һаҗәттәпә университетиниң оқутқучиси, истратегийә мутәхәссиси доктор әркин әкрәмниң қаришичә, буниңдики асаслиқ сәвәб хитай һөкүмитиниң түркийәгә ишәнмәслики икән.

Әркин әкрәм әпәнди мундақ деди:

“түркийә тәрәққий қиливатқан дөләт болғачқа мәбләғ вә техникиға моһтаҗ. Буни берәләйдиған дөләт хитай болғачқа 2015-йилидин башлап мунасивәтни яхшилаш йолиға маңди. Бирақ күткән нәтиҗини алалмиди. Хитай һазирғичә түркийәгә техи қолға чиққудәк бир мәбләғ селип бақмиди. Гәрчә икки дөләт оттурисидики тиҗарәт соммиси ашқан болсиму әмма түркийәниң буниңдин алидиған пайдиси йәнила өзгәрмиди. Асаслиқ пайдини йәнила хитай еливатиду. Хитайниң түркийәгә мәбләғ салмаслиқидики сәвәб болса униң түркийәгә ишәнмәслики, чүнки уйғур давасиниң мәнбәсини түркийәни мәнбә қилған пантүркизмлиқ идийә дәп қариши һәмдә йәнә уйғур мәсилисидә түркийәдин тәләп қилғанлирини алалмаслиқи қатарлиқ сәвәбләр болуши мумкин. Бундин сирт йәнә, түркийә һазирғичә оттура йол қурулушидики вәдә қилинған төмүр йолни селип болалмиған болғачқа бәлким буму хитайниң мәбләғ салмаслиқиға сәвәб болған болуши мумкин”.

“җәнубий хитай сәһәр почтиси” гезитидә елан қилинған мақалида бу һәқтә әнқәрә һаҗи байрам вели университети хәлқара мунасивәтләр факултетиниң ярдәмчи профессори гөкхан текир зиярәт қилинған. Униң ейтишичә, түркийәниң “оттура каридор” қурулушиниң оңушлуқ елип берилишиға капаләтлик қилиш үчүн, түркийә шәрқий шималдики карс шәһири билән пайтәхт әнқәрә оттурисида төмүрйол ясашқа мәбләғ селиши керәккән. Шуңа түркийә һөкүмити бир бәлвағ бир йол қурулушини-бейҗиң билән лондонни түркийә арқилиқ туташтуруш нишаниға йетишниң вастиси дәп қарайдикән.

Истанбулға җайлашқан мәслиһәт бериш ширкити Atli Global ниң қурғучиси алтай атлиниң җәнубий хитай сәһәр гезитигә ейтишичә, түркийәдә техи бир бәлвағ бир йол қурулуш түри ишқа киришмигән болуп, пәқәт деңиз порти қурулуши вә енергийә базилиридин ибарәт икки асаслиқ мәбләғ селиш түри давамлашмақтикән.

Алтай атли сөзидә йәнә әскәртип: “түркийәниң хәлқара һәмкарлиқ арқилиқ иқтисадини тәрәққий қилдуруш пилани һәрқандақ сиясий иттипақтин яки идийәдин мустәқил һалда илгирилиши керәк. Техиму әмәлийәтчил болуп, содиға йүзлиниш керәк. Хитайниң түркийәгә мәбләғ селишида муһим болғини уларниң иқтисадий тәрәққиятқа қанчилик төһпә қошидиғанлиқидур” дегән.

Һалбуки, доктор әркин әкрәм әпәндиниң қаришичә, хитай түркийә билән болған иқтисадий мунасивәтләрдә сиясий қарарларға таянмақтикән. У мундақ дәйду:

“түркийә бир қанчә қетим хитай дөләт рәиси ши җинпиңни түркийәгә тәклип қилди. Бирақ у һазирғичә кәлмиди. Әмма юқум қамалидин кейинла сәуди әрәбистанға зиярәткә барди. Йәни түркийәгә сәл қараватқан бир әһвал бар. Буниңда һәрхил сәвәбләр болуши мумкин. Дуня уйғур қурултийиниң мәркизи германийәдә, әмма бу, хитайниң германийәгә мәбләғ селишиға тосалғу болғини йоқ. Шуңа хитайниң түркийәгә ишәнмәслики вә мәбләғ салмаслиқида биз билмәйдиған башқа сәвәбләрму болуши мумкин”.

Мақалида көрситилишичә, түркийә алақә вә енергийә мәблиғигә, шундақла кәң көләмлик қатнаш транспорт ториға еһтияҗлиқ икән. Түркийә һөкүмити һәм шундақла түркийәдики хусусий ширкәтләр 5 г һүл әслиһә қурулуши үчүн хуавей ширкити билән һәмкарлишишни халайдикән. 2017-Йили, түркийәниң әң чоң телефон алақә ширкити болған “түрксәл” вә “хуавей техника чәклик ширкити” 5G тәрәққиятини чоңқурлаштуруш тоғрисида келишим имзалиған.

2019-Йили, хуавей йәнә түркийәдә әқиллиқ шәһәрләр қуруш пилани бойичиму һәмкарлиқ келишими имзалиған. Бирақ мақалида көрситилишичә, хуавей ширкитиниң түркийәдики бу паалийәтлири бихәтәрлик әндишиси түпәйлидин америкиниң диққитини қозғиши мумкин икән.

“җәнубий хитай сәһәр почитиси” гезитидики мақалида аптор кәндий воң, хитайниң хәлқ университети хәлқара тәтқиқат институтиниң профессори ваң йивейни зиярәт қилған, ваңйивей сөзидә: “америка бихәтәрлик әндишиси сәвәбидин хитайниң бирбәлвағ бир йол қурулушини көрүшни халимайду. Америка болса русийә вә хитайни бастурушни мәқсәт қилған натода башламчи рол ойнайду” дегән.

Бирақ бу хитай профессор сөзидә йәнә, түркийә русийәдин башқурулидиған бомба мудапиә системиси сетивалғандин кейин, америка билән түркийә оттурисидики мунасивәтниң җиддийләшкәнликиниму қошуп қойған.

Доктор әркин әкрәм әпәндиниң қаришичә, хитай түркийәниң америкаға қарши һәрикәтлирини көргән болсиму, йәнила түркийәгә болған көз қаришида өзгириш болмиған болуп, буниң йәнә қисқа вақит ичидә өзгиридиғанлиқиғиниңму еһтимали йоқ икән.

Мақалида көрситилишичә, шаңхәй иҗтимаий пәнләр академийәсидики лилифән җәнубий хитай сәһәр гезитигә қилған сөзидә: “иқтисадниң тәрәққий қилишиға әгишип, уйғур мәсилиси вә идеологийә пәрқлири техиму ениқ оттуриға чиқиши мумкин, әмма улар икки дөләтниң иқтисадий тәрәққиятидики тосалғу әмәс” дәп көрсәткән.

Түркийә харран университетиниң иҗтимаий пәнләр профессори мәһмәт ели болса гезиткә қилған сөзидә түркийәниң һазир тәңпуңлуқ сиясити қурушқа тиришиватқанлиқини билдүргән. У сөзидә: “һазир түркийәниң америка билән болған мунасивити яхши әмәс. . . Униң үстигә гиритсийәниң түркийәгә қошна арилини қоралландурушидәк әһваллар мәвҗут икән. Хитайниң күчлүк дөләтлики түркийәгә аян. Шуңа түркийәдә һөкүмәт алмашқан тәқдирдиму түркийә-хитай мунасивәтлири келәр йили йәниму тәрәққий қилиду” дәп тәкитлигән.

Әркин әкрәм әпәнди болса, ковид юқумидин кейин хитайниң өзиниң иқтисадидиму зор чекиниш йүз бәргәнлики, униңдин башқа нурғун сиясий, иҗтимаий мәсилиләргә учраватқанлиқини ейтип, “бундақ әһвалда хитайниң түркийәгә қанчилик ярдәм қилалайдиғанлиқи гуманлиқ,” дәп көрсәтти.

“җәнубий хитай сәһәр почтиси” гезитиниң мақалисда көрситилишичә, түркийәниң нөвәттә күнсери демократийәдин йирақлишиши вә ташқи сияситидиму урушқақ сиясәт тутушидәк сәвәбләр униң явропа билән болған мунасивитиниң яманлишишини кәлтүрүп чиқирипла қалмай, униң явропа иттипақиға кириш тәлипиниңму тохтап қелишиға сәвәб болмақтикән.