Türkmen-xitay rehberliri “Üch xil küch” ke ortaq zerbe bérishni tekitlidi

Türkmenistan prézidénti serdar berdimuhemmedof xitay re'isi shi jinping bilen körüshti. 2023-Yili 6-yanwar, béyjing.

Türkmenistan prézidénti serdar berdimuhemmedof 6-yanwar béyjingda ziyarette bolup, xitay re'isi shi jinping bilen ikki dölet hemkarliqini kücheytish heqqide kélishim hasil qilghan.

Xitayning shinxu'a agéntliqining xewiridin ashkarilinishiche bu, ikki dölet hemkarliqidiki zor bir yéngiliq bolup, türkmenistan-xitay munasiwetliri istratégiyelik shériklik munasiwitidin “Omumyüzlük istratégiyelik shériklik munasiwet derijisi” ge kötürülgen. Ikki dölet re'isliri birleshme metbu'at bayanati élan qilghan bolup, bayanatta buningdin kéyin ikki döletning her qaysi sahelerdiki her tereplime hemkarliqlirining téximu kücheytilidighanliqi bildürülgen. Bolupmu xelq'araliq we rayon xaraktérlik mesililerde ortaq qarashta bolidighanliqi shuningdek teywen musteqilliqigha ortaq qarshi turush we “Üch xil küchke birlikte qattiq zerbe bérish” tekitlen'gen.

Xitay, 1991-yili türkmenistanning musteqilliqini étirap qilghan bolup, 2013-yili istratégiyelik shériklik toxtamnamisi tüzgenidi. Bu qétim türkmenistanning yéngi prézidénti textke chiqip béyjingni ziyaret qilghanda bu munasiwetning derijisi kötürülgen hemde yene qaytidin atalmish “Üch xil küch” ke birlikte qarshi turush tekitlen'gen. .

Istanbuldiki ibni xaldun uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespining doktoranti mewlan tengriqut ependining qarishiche, türkmenistan prézidénti serdar berdimuhemmedof bilen xitay re'isi shi jinping élan qilghan ortaq metbu'at bayanatida tilgha élin'ghan “Üch xil küch” del Uyghurlar mesilisidin ibaret bolup, mezkur nuqtining ikki dölet yéngi hemkarliqidin orun élishi xitayning telipi bilen bolghan.

Mewlan tengriqut ependining qarishiche, xitay amérika bashliq gherb dunyasigha, Uyghurlar mesiliside xitayni eyiblewatqan döletlerge qarshi meydan hasil qilishta türkmenistan qatarliq ottura asiya döletlirige éhtiyajliqtur.

Biraq, türkmen mutexessislirining éytishiche türkmenistan türkiy jumhuriyetler ichide Uyghur mesilisi eng az bilinidighan dölet iken. Bu heqte téléfon ziyaritimizni qobul qilghan türkmen zhurnalist, esadullah oghuz ependi türkiy xelqler ichide türkmenlerning Uyghurlardin peqet xewiri yoqluqini bayan qilip mundaq dédi: “Gérmaniye, shiwétsiye qatarliq döletlerde türkmen ammiwi teshkilatliri bar. Ular türkmenistanning Uyghurlar toghrisidiki bu pozitsiyesige qarshi. Epsuski bular Uyghurlarning hazirqi éghir weziyitidin bixewer. Xitayning türkmenistan üchün zor xewp ikenlikini bilidu. Men ulargha dawamliq shuni dep kéliwatimen, ‛sherqiy türkistan türk dunyasining pelestini, bu mesilige köngül bölüshimiz kérek‚, bizni söyündüridighan nerse ottura asiya türkiy jumhuriyetliridiki ziyaliylar xitayning zor xewp ikenlikini tonup yétiwatidu. Türkmenlermu asta-asta tonup yétidu dep oylaymen”.

U, xitay dölitining énérgiye bilen zémin'gha éhtiyaji barliqini, shunga xitaydin kélidighan xewplerni bu döletlerge anglitish kéreklikini bayan qildi. U, mundaq dédi: “Ottura asiyadiki türkiy xelqlerning qoshnisi we qan-qérindishi bolghan Uyghurlarni xitay yoq qilishqa tirishiwatidu. Emma ottura asiya türkiy jumhuriyetliri téxiche sükütte turuwatidu. Uyghurlarning béshigha kelgen bu qismet, külpet ularning béshigha kelmeydu dégili bolmaydu. Chünki xitayning hazir ikki nersige éhtiyaji bar, biri énérgiye, yene biri zémin. Buning ikkilisi ottura asiyada mewjut. Hazir ottura asiya türkiy jumhuriyetliri öz döletlirini qoghdiyalaydighan küchke ige emes. Shunga xitay xewpidin özlirini qoghdash üchün Uyghurlargha yardem qilishi kérek”.

Türkmen zhurnalist, esadullah oghuz Uyghur mesiliside ottura asiya türkiy jumhuriyetlirining ortaq siyaset belgilishi kéreklikini bayan qilip mundaq dédi: “Uyghur mesiliside ortaq siyaset belgilesh kérek. Ottura asiya türkiy jumhuriyetlirining rehberliri xitay bilen alaqe qurghanda choqum Uyghur mesilisini otturigha qoyushi kérek. Uyghurlar bizning qérindishimiz, eger térrorluq pa'aliyet qilsa bizmu qarshi chiqimiz. Lékin Uyghurlargha élip bériliwatqan ‛irqiy qirghinchiliqni toxtat, ulargha yashash hoquqi ber‚ déyishi kérek. Eger ottura asiya türkiy jumhuriyetliri ortaq Uyghur siyasiti belgilep chiqsa türkmenistan dölet bashliqighu tesir körsetkili bolidu dep oylaymen”.

Esadullah oghuz ependi türkmenistanning shimaliy koréyege oxshash peqet démokratiye yoq bir dölet ikenlikini bayan qilip mundaq dédi: “Hazir burunqi dölet bashliqi berdimuhemmedofning oghli serdar berdimuhemmedof türkmenistanni dadisi bilen birlikte bashquruwatidu. Körünüshte dölet bashliqi serdar berdimuhemmedof, emma pütün hoquq hazirmu dadisining qolida. Türkiy jumhuriyetliri aliy rehberliri yighinlirigha dadisi qatnishiwatidu. Epsuski türkmenistan kishilik hoquqi, démokratiye we pikir erkinliki jehette dunyadiki eng nachar weziyettiki dölet”.

Esadullah ependining qarishiche, türkmenistan prézidénti we türkmenistan siyasetchiliri xitayning Uyghurlargha qarshi birlikte heriket qilish telipige burunmu maqul dégen, hazirmu maqul dédi, chünki ular özlirimu kishilik hoquq, démokratik hoquqqa qarshidur. Démek, bu jehette diktaturlar birleshti dégen gep.

Türkiye döletlik radyo téléwiziye idarisi türkiyening awazi radyosida muxbir bolup ishlewatqan mirkamil qeshqerli ependi türkmenistanning jughrapiyelik orni we yer asti bayliqliri jehettin xitay üchün istratégiyelik ehmiyiti nahayiti yuqiri dölet ikenlikini, ikki dölet arisida zor kölemde tebi'iy gaz kélishimi barliqi, xitayning énérgiye jehettin türkmenistanni qolida tutup turidighanliqi, türkmenistanning xitaygha tebi'iy gaz sétishqa éhtiyajliq ikenlikini bildürdi.

U, dunyadin yépiq türkmenistan xelqining Uyghurlar mesilisi, Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliqtin bixewer ikenliki, shunga bu dölette Uyghur dewasini anglitishning zor ehmiyetke ige ikenlikini ilgiri sürdi. .

Xitayning türkiyede turushluq elchixanisining tor bétide élan qilin'ghan metbu'at bayanatigha asaslan'ghanda, bu qétimqi ziyarette türkmenistandin xitaygha import qilinidighan gaz miqdarini yuqiri kötürüsh, ikki dölet otturisidiki soda munasiwitini kücheytish qatarliq témilardimu muzakire élip bérilghan. Ikki dölet otturisida xitay ottura asiya tebi'iy gaz turubisi mewjut bolup, türkmenistan xitayni tebi'iy gaz bilen eng köp teminligüchi dölettur. Türkmen gazliri özbékistan we qazaqistan arqiliq Uyghur élige hem ichkiri xitaygha toshulidiken.

Türkmenistan prézidénti serdar berdi muhemmedof béyjingda ikki kün ziyarette bolghan we xitay rehberlirining köpi bilen körüshken. Xitay rehberlirimu dadisining ornigha chiqqan mezkur yash prézidéntni nahayiti daghdugha bilen qarshi alghan.