Профессор рагип қутай қараҗа: “түркийә-хитай оттурисидики әң чоң мәсилә хитайниң уйғурларға елип бериватқан бесим сияситидур”

Истанбул айдин университети хәлқара мунасивәтләр кәспи профессори, дипломатийә тәтқиқати җәмийити муавин рәиси, түркийәдә шәрқий түркистан мәсилиси вә түркийә-хитай мунасивити тәтқиқати билән тонулған рагип қутай қараҗа әпәнди “түркийә билән хитайниң дипломатийәлик мунасивәт орнатқанлиқиниң 50-йилида икки дөләт оттурисидики мунасивәткә нәзәр вә күткәнлиримиз” мавзулуқ йиғинда бәргән доклатида, шәрқий түркистан мәсилисиниң түркийә-хитай мунасивитидики әң асасий мәсилә сүпитидә туруватқанлиқини илгири сүргән. Түркийәдә хитайға болған иҗабий көз қарашниң хитайниң түркийәниң йеңи истиратегийәлик ортақи болғанлиқи, хитайға болған сәлбий көз қарашниң болса хитайниң уйғурларға елип бериватқан бесим сияситидин келип чиқиватқанлиқини илгири сүргән рагип қараҗа әпәнди доклатида түрк хәлқиниң 50% ниң хитайни уйғурларға бесим ишлитиватқан дөләт дәп қарайдиғанлиқини, түрк хәлқиниң көпиниң хитайға болған көз қаршиниң омумий җәһәттин елип ейтқанда мәнпий икәнликини тәкитлигән. Рагип қутай қараҗа әпәнди буларни өзи елип барған бир рай синашқа асаслинип туруп оттуриға қойған. Биз бу һәқтә техиму тәпсилий мәлумат игиләш үчүн бу тәтқиқатни елип барған рагип қутай қараҗа әпәнди билән телефон сөһбити елип бардуқ.

Рагип қутай қараҗа әпәнди дөләтләр оттурисидики мунасивәттә хәлқләрниң дөләтләргә болған көз қаришиниң наһайити муһим икәнликини баян қилип мундақ деди: “әпсуски пүтүн дуняда ташқи сиясәт бәлгиләйдиған кишиләр иқтисадий, сиясий вә һәрбий җәһәттики мунасивәттә хәлқләрниң көз қарашлирини нәзәргә алмайду. Әгәр булар нәзәрдә тутулмиса вақитниң өтүши билән дөләтниң мунасивитиниң тәрәққий қилишиға тосалғу болиду. Булар ичидә тарихий сәвәбләрму бар, лекин әң муһими хәлқләрниң көз қариши”.

У, түркийә билән хитай оттурисидики мунасивәтниң тәрәққий қилмаслиқидики сәвәб түрк хәлқиниң хитайға болған көз қаришидин келип чиққанлиқини илгири сүрүп мундақ деди: “түркийә билән хитай оттурисидики мунасивәтниң тәрәққий қилмаслиқидики сәвәбни түрк хәлқиниң хитайға болған көз қариши дәп қараймән. Биз бу һәқтә биз бир рай синаш елип бардуқ, рай синашқа қатнашқанларниң 90% докторлуқ, магистирлиқ вә толуқ курсни пүттүргән кишиләр иди. Буларниң 5% толуқ оттура мәктәпни пүттүргән кишиләр иди”.

Рагип қутай қараҗа әпәнди рай бәргән кишиләрниң 50% ниң хитайни уйғурларға бесим сиясити елип бериватқан дөләт дәп қарайдиғанлиқини баян қилип мундақ деди: “биз елип барған бу рай синаш түркийә-хитай мунасивити үчүн интайин муһим. Мәзкур рай синашқа қатнашқанларниң көпи хитайни уйғурларға бесим ишләтти дәп яхши көрмәйдиғанлиқини ипадиләпту. Әгәр түркийә билән хитай дост болимән дәйдикән уйғур мәсилисини һәл қилиш керәк. Әгәр бу һәл қилинмиса икки дөләт оттурисидики мунасивәт яхши болмайду. Түркләрниң 50% хитайни уйғурларға зулум қилған дөләт дәп яхши көрмәйдикән 14%. Хитайда пикир әркинлики йоқ диктатор дөләт болғачқа яхши көрмәйдикән. Түрк хәлқиниң 10% хитай һәққидә бир нәрсә билмәйдикән, түркләрниң 8% хитайни иқтисадий җәһәттин хәвп елип келидиған дөләт дәп қарайдикән”.

Түркләр “ата-бовилиримиз шәрқий түркистандин көчүп кәлгән, шәрқий түркистан бизниң ата юртимиз” дәп қариғачқа уйғурларға қаттиқ һесдашлиқ қилиду. Җаза лагерлири мәсилиси оттуриға чиққандин кейин түркийә президенти рәҗәп таййип әрдоған техигичә сүкүттә туруватқан болсиму, түркийәдики аммиви тәшкилатлар, өктичи партийәләр вә хәлқ аммиси хитайға қарши қаттиқ наразилиқ билдүрмәктә. Рагип қараҗа әпәнди мақалисидә илгири сүргәндәк түркийә билән хитай оттуридики мунасивәтниң күткән сәвийәгә кәлмәсликиниң сәвәби хитайниң уйғур сияситиму? әнқәрәдики уйғур тәтқиқат институти мудири, истратегийә мутәхәссиси доктор әркин бу һәқтики көз қаришини оттуриға қойди.

Түркийә билән хитай 1971-йили дипломатийәлик мунасивәт қурған болуп, бу йил 50 йиллиқи қутлуқлиниватқанда уйғур мәсилисиму изчил һалда оттуриға қоюлмақта.