Түркийәниң хитай билән иқтисади алақисиниң күчийиши униң уйғурларға тутқан муамилисини аҗизлатқан

Хитай ташқи ишлар министири ваң йиниң түркийә зияритигә қаршилиқ билдүрүп елип берилған зор көләмлик намайишта уйғур вә түркләр байрақлирини көтүрүп шоар товлимақта. 2021-Йили 25-март, истанбул, түркийә.

Йеқинқи қисқиғинә икки һәптә ичидә түркийәдә яшаватқан уйғурлардин бирәр йүздин артуқ киши, норвегийәгә келип сиясий панаһлиқ тилигән болуп, бу норвегийә таратқулириниң диққитини қозғиған. Норвегийә таратқулирида башқа йәргә баридиған айропиланға олтуруп, норвегийәдә “чүшүп қалған” бу кишиләрниң қовм-қериндашлири хитай җаза лагерлирида изтирап чекиватқан уйғурлар икәнлики, норвегийә һөкүмитиниң уларни чүшиниши, уларниң норвегийәдә яшишиға йол қоюши тәләп қилинғаниди.

Бу әһвал бәзи ғәрб таратқулирида түркийәни өзлириниң панаһгаһи, дәп қарайдиған, униң билән тил, тарихий, мәдәнийәт, дин вә қовмдашлиқ мунасивити болған бу мусапир уйғурлар немә ‍үчүн түркийәдин қечип ғәрб әллиридин панаһлиқ издәшкә башлиди? дегән соал пәйда қилған.

Йеқинда “йәршари авази” намлиқ тор журнилида елан қилинған “хитайниң бир бәлвағ бир йол пилани даиридики түркийәниң уйғур қийинчилиқи” мавзулуқ мақалидә бу мәсилә анализ қилинған. Мақалидә тәкитлинишичә, әрдоған һөкүмитиниң түркийәдики хитайниң бастурушидин қечип кәлгән 50 миңдәк уйғурға тутқан муамилисиниң ‍өзгиришидә чәтәл мәблиғиниң түркийәни тәрк етиши, буни хитайниң толдурушқа киришиши һалқилиқ рол ойниған.

Мақалидә: “түркийә тил, мәдәнийәт, диний җәһәтләрдики күчлүк алақиси сәвәблик уйғурларниң әнәниви иттипақдиши болған болсиму, бирақ әнқәрәниң бейҗиң билән болған сиясий, иқтисади иттипақи уларниң тарихий риштисини мурәккәпләштүрүп, түркийә җамаәт пикирини бөлгәнлики вә униң уйғурлар мәсилисидики рәсмий сияситини қайта шәкилләндүргәнлики” тәкитләнгән.

Мақалидә ейтилишичә, әрдоғанниң ақ партийәси йүзини хитайға өригән болсиму, бирақ бу түрк җамаәт пикириниң омумйүзлүк қиллишиға еришәлмигән. Түркийәдики метропол рай синаш орни бу йил 5-айда елип барған рай синашта 53.2 Пирсәнт киши әрдоған һөкүмитини “хитайға уйғурлар мәсилисидә мувапиқ инкаста болмиди” дәп қариған.

Мақалидә, әрдоғанниң сиясити өктичи партийәләрниңму тәнқидигә учрап кәлгәнлики, һәтта хитайниң әнқәрәдики әлчиханиси шәрқий түркистанни қоллиған өктичи партийәләрдин ийи партийәсиниң рәиси мәрал ақшәнәр вә әнқәрә шәһириниң башлиқи мәнсур явашқа тәһдит салғанлиқи, түркийә ташқи ишлар министирлиқи хитай әлчисини министирлиққа чақиртқан болсиму, бирақ рәсмий баянат елан қилмиғанлиқи тәкитләнгән.

Әрдоған һөкүмитиниң уйғурлар мәсилисидики сиясити түркийәдики асаслиқ өктичи партийәләрниң һәммисиниң тәнқидигә учрап кәлгән. Түркийәниң сабиқ баш министири әхмәт давутоғлуниң рәһбәрликидики “келечәк партийәси” әнә шундақ партийәләрниң бири. Мәзкур партийәниң муавин рәиси сәлчуқ өздағниң ейтишичә, уйғурлар түркийә җумһурийити үчүн бир аманәт болуп, һөкүмәт улар түркийә гиражданлириға ‍охшаш һәқләрдин бәһримән қилиши керәк икән.

Сәлчуқ ‍өздағ мундақ дәйду: “түркийә уларниң ана вәтини. Шәрқий түркистан бизниң қандақ ата вәтинимиз болғандәк түркийәму уларниң ана вә ата вәтини. Дуняда қанчилик түрк вә мәзлум болса һәммисиниң болупму қовмдашлиримиз, диндашлиримиз, күлтүрдашлиримизниң вәтини түркийә. Түркийә җумһурийитиниң пуқралири қандақ һәқләргә игә болса уларму шундақ һәқләргә игә болуши лазим. Улар түркийә дөлитиниң аманити, һөкүмәт униңға хиянәт қилмаслиқи керәк”.

Сәлчуқ өздағниң қаришичә, түркийә һөкүмитиниң түркийә ичидики уйғурларғила әмәс, дуняниң башқа җайлиридики уйғурларғиму баш панаһ болуши вәзиписи бар икән. У: “охшаш вақитта түркийә һөкүмитиниң уйғур түрклиридин қәйәрдә, қайси дөләттә яшиған болсун, бешиға немә кәлсә кәлсун, түркийә җумһурийити ташқи ишлар министирлиқи, һәр қайси консулханилар мәйли маракәштики, мәйли явропадики, мәйли бәһрәйиндики, мәйли америкадики, дуняниң нәридә болса болсун уларниң дәрдигә дәрд болуш вәзиписи, дәп қараймән” деди.

Бирақ “йәршари авази” журнилиниң мақалисидә ейтилишичә, уйғур мәсилиси 2010-йилниң башлириға қәдәр түркийә сиясий қатлиминиң кәң қобул қилишиға еришкән болсиму, бирақ түркийәдә 2016-йили йүз бәргән һәрбий өзгириштин кейин әрдоғанниң сөзиниң тони өзгәргән.

Мақалидә, буниңға түрк лирасиниң курсиниң чүшүп кетиши, иқтисади қәһәтчилик, америка билән болған мунасивәтниң начарлишиши, түркийәниң парламент түзүмигә хатимә бериши, униң киридитиниң төвәнләп, чәтәл мәблиғиниң чекиниши вә хитайниң бу бошлуқни толдуруши қатарлиқ амиллар сәвәб болғанлиқии илгири сүрүлгән.

Мақалидә тәкитлинишичә, түркийәниң хитай билән болған иқтисади алақисиниң күчийиши билән униң уйғурларға тутқан сияситиму аҗизлашқаникән. Мақалидә йәнә түркийә ташқи ишлар министири чавушоғлуниң хитай ташқи ишлар министири ваң йиға “түркийәдә хитайни нишан қилған вә униңға қарши туридиған һәрикәтләргә йол қоймаймиз. Биз тәдбир қоллинип, хитайни нишан қилған ахбарат хәвәрлирини тосимиз” дәп вәдә бәргәнлики алаһидә тәкитләнгән.

Бирақ түркийәдики бәзи анализчиларниң ейтишичә, түркийә һөкүмитиниң уйғурларға тутқан муамилисидики өзгиришидә иқтисади амил бирдин-бир сәвәб әмәскән. Түркийәдики уйғур вәзийәт анализчиси мәмәт тохти атавулла 28-сентәбир бу һәқтики зияритимизни қобул қилип, буниңда әрдоған һөкүмитиниң хитай билән болған әдлийә вә бихәтәрлик һәмкарлиқиниңму роли барлиқини билдүрди. Униң көрситишичә, әрдоған һөкүмитиниң уйғурларға тутқан сиясити түркийәдики уйғурларниң бихәтәрлик әндишиси күчәйткән шундақла турмушини қийинлаштуруп, уларни ғәрб әллиригә берип панаһлиқ ‍издәшкә иттәргән.

Түркийә президенти әрдоған өткән һәптә б д т ниң ню-йорк шәһиридә ‍өткүзүлгән йиллиқ омуми йиғинида уйғурларни тилға елип, “уйғурларни асаси һәқлирини қоғдашта техиму көп тиришчанлиқларни көрситиш керәклики” ни тәкитлигән болсиму, бирақ у хитайни рәнҗитип қоймаслиққа алаһидә диққәт қилған. Әрдоған сөзидә хитайниң “земин пүтүнлүкини қоғдаш нуқтисида туруп, уйғурларниң асаси һәқлирини қоғдашта тиришчанлиқ көрситиш” ни ‍ейтқан.

Лекин “йәршари авази” ниң мақалисидә тәкитлинишичә, түркийәдә яшайдиған уйғурларниң қийин әһвали вә уларниң хитайда учриған муамилиси һәққидики баянларниң туюқсиз өзгириши бейҗиңниң иқтисади ярдиминиң бәдили болуп, бу, адаләт вә тәрәққият партийәси һөкүмитиниң ахбаратни контрол қилип, уйғурлар һәққидики чуқанларни ‍өзиниң сиясий мәнпәәтигә маслаштурғанлиқини көрситидикән”.