Na'il olpaq: “Türkiye hökümiti xitayning ‛yéngi yipek yoli qurulushi‚ ni qollimasliqi lazim!”

Türkiye tashqi iqtisad munasiwetler kéngishining re'isi na'il olpaq (Nail Olpak) yéqinqi metbu'at bayanatida, xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushidin paydilinip, türkiyening mal éksportigha, shundaqla türkiye iqtisadigha ziyan séliwatqanliqini tekitligen. 18-Séntebir küni ékonomik.com Tor gézitige türkiye-xitay soda munasiwiti toghrisida bayanat bergen türkiye tashqi iqtisad munasiwetler kéngishining re'isi na'il olpaq “Xitayning bir belbagh bir yol qurulushini alqishlighan waqtimizda némini alqishlighanliqimizni bilishimiz kérek!” dégen sözliri bilen türk xelqini xitaygha qarshi agahlandurghan.

U, bayanatida hazirgha qeder “Bir belbagh bir yol” qurulushigha 50-60 milyard amérika dolliri meblegh salghan xitayning yawropa bazirigha déngiz yoli arqiliq mal toshushtin türkiyedin ötidighan tömüryol arqiliq mal sélishqa yüzliniwatqanliqini, ularning mushu arqiliq nöwettiki 40-45 künlük déngizda mal toshush sür'itini 7-8 kün'ge qisqartishning koyigha chüshkenlikini alahide tekitligen.

Na'il olpaq ependi bayanatida yawropaning türkiyening eng chong baziri ikenlikini, xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushi emelge ashsa türkiye iqtisadigha zor ziyan élip kélidighanliqini ilgiri sürüp mundaq dégen: “Yawropagha mal éksport qilidighan eng chong wilayitimiz bolghan gazi'anteptin yolgha chiqqan yük mashinisi 3-4 künde amstérdamgha yétip baridu. Eger xitayning poyizi sekkiz künde yétip barsa u halda bazirimizni yoqitip qoyush xewpige uchraymiz. Biz ‛bir belbagh bir yol‚ qurulushini qollighan waqtimizda némini qollawatqanliqimizni yaxshi bilishimiz kérek. Chünki xitay bizning yawropa bazirimizni tartiwalghan bolidu. Shunga biz mezkur yolgha mushu nuqtidin qarishimiz kérek!”

U, bu toghriliq ikki parche doklat teyyarlighanliqini bayan qilip mundaq dégen: “Biz türkiye tashqi iqtisad munasiwetler kéngishige bu toghriliq ikki parche doklat teyyarliduq. Biz aldi bilen buni toghra tehlil qilishimiz kérek. Eqlimizni ishletsek buni pursetke aylanduralaymiz. Xitay hazir bizning eng chong soda shérikimizge aylandi. Lékin xitay bilen bolghan sodida zor tengpungsizliq mewjut. Buni tengpunglashturishimiz shert.”

Igilishimizche, 2023-yili türkiye bilen xitay otturisidiki tijaret sommisi 44 milyard amérika dolliri bolghan. Buningda türkiye xitaygha peqetla töt milyard dollarliq mal éksport qilghan, yeni türkiye ikki dölet otturisidiki soda munasiwitide passip orunda turghan. Mutexessisler “Bir belbagh bir yol” tömüryolida resmiy qatnash bashlansa bu tengpungsizliqning téximu zoriyidighanliqini ilgiri sürmekte. Bundaq bir peytte 97 éksport shirkiti eza bolghan türkiye tashqi iqtisad munasiwetler kéngishining re'isi na'il olpan ependining bundaq bayanat bérishini qandaq chüshinishimiz kérek? eger xitayning “Yéngi yipek yoli qurulushi” emelge ashsa türkiyege qandaq tesir körsiter? istanbuldiki ibni xaldun uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespining doktoranti mewlan tengriqut ependi bu heqte köz qarishini bayan qilip mundaq dédi: “Türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwet murekkep bir munasiwet. Xitayning ottura sherq we ottura asiya döletliri bilen bolghan munasiwetlirige oxshatqili bolmaydu. Birinchisi türkiyening burundin tartip yawropa döletliri bilen soda we bixeterlik jehettin yéqin bolushi؛ ikkinchisi Uyghurlar mesilisidur.”

Mewlan tengriqut ependining qarishiche, türkiye tashqi soda kéngishi re'isi na'il olpaq ependining bundaq qattiq bayanat bérishining sewebliri köpligen sahelerge chétilidu. Yene kélip bu “Yéngi yipek yoli qurulushi” ramkisida xitayning türkiyege salghan meblighi ottura asiya we bashqa döletlerge sélishturghanda bekla az. Shuning üchünmu türkiye yéqinqi mezgillerde özining tashqi siyasetlirini tengsheshke ötken. Buningda ularning xitay bilen bolghan munasiwetni tereqqiy qildurush sahesi muhim orun igileydu. U bu bu jehette türkiye hökümiti tekitlep kéliwatqan nuqtilar heqqide toxtilip mundaq dédi: “Birsi, türkiyege köplep meblegh sélish, ikkinchisi türkiyedin köp mal sétiwélish, üchinchisi, türkiyening ottura karidor yolini xitayning yipek yoligha tutashturush. Türkiye bilen xitay otturisida köp kélishimler tüzülgen bolsimu emeliyleshkenliri bekla az. Eger hazirqi halet dawam qiliwéridighan bolsa bayanatta déyilgendek türkiye özining ewzellikini yoqitip qoyidu. Uyghur mesilisige kelgendimu xitayning dégini dégen bolup qalidu. Uyghurlarghimu paydisi bolmaydu. Shunga türkiye özining musteqil bir tashqi siyaset yürgüzüp kéliwatqanliqini, dawamliq chong küchlerning dégenlirining hésab bolmaydighanliqini bildürüshi muhim dep oylaymen.”

 Uzun yillardin buyan türkiyening xitay siyasitini yéqindin közitip kéliwatqan “Sherqiy türkistan wexpisi” ning sabiq re'isi hamutxan göktürk ependi “Yéngi yipek yoli qurulushi” ning türkiye iqtisadigha zor ziyan élip kélidighanliqini, bu bayanatning türkiye hökümitini we türk xelqini xitay xewpige qarita agahlandurush üchün zor ehmiyetke ige ikenlikini tekitlidi.

 Mutexessisler, türkiyening gherb qimmet qarishini qobul qilghan démokratik sistémidiki dölet ikenlikini, shunga mustebit xitay bilen bolghan her jehettiki munasiwitining héchqachan xitay arzu qilghan sewiyege yetmeydighanliqini tekitleshmekte.