“түрк оҗақлири тәшкилати” йиғинида уйғурларниң еғир вәзийити оттуриға қоюлди
2025.01.15

Түркийәниң пайтәхти әнқәрәдә 1-айниң 14-күни ечилған “түрк оҗақлири тәшкилатиниң түркийниң дөләт сияситидики орни” мавзулуқ йиғинда түрк оҗақлири тәшкилатиниң 112 йилдин буян болупму кейинки 70 йилдин буян уйғур мәсилисигә изчил һалда көңүл бөлүп келиватқанлиқи вә уйғурларниң һазирқи еғир вәзийити оттуриға қоюлди. Бу йиғин түрк дунясиға зор төһпә қошқан тонулған журналист, сиясәтчи йүҗәл хаҗалөғлуни хатириләш мунасивити билән өткүзүлгән болуп, түрк оҗақлири тәшкилати рәиси мәһмәт өз әпәнди, башқуруш һәйити әзаси пирофессор доктор йүсүп саринай әпәнди, мәзкур тәшкилатниң “түрк юрти” журнилиниң баш тәһрири пирофессор доктор чағатай өздәмир әпәнди вә язғучи өмәр өзҗан әпәндиләр сөз қилип, түрк оҗақлири тәшкилатиниң қурулушидин бүгүнгичә болған 112 йиллиқ тарихини әсләп өтти. Шундақла мәзкур тәшкилатниң түрк дуняси үчүн болупму “хитайниң мустәмликиси астидики шәрқий түркистан дәваси үчүн қилған хизмәтлири, шундақла уйғур ирқий қирғинчилиқи” һәққидә тохталди.
Мәзкур йиғинни 1912-йили қурулған түркийәдики әң чоң аммиви тәшкилатлиридин бири һесаблинидиған түрк оҗақлири тәшкилатиниң әнқәрә шөбиси уюштурған болуп, йиғинға сабиқ министирлар, парламент әзалири, аммиви тәшкилат мәсуллири, идарә-җәмийәт рәһбәрлири, алий мәктәп оқутқучи-оқуғучилиридин болуп 200 әтрапида киши иштирак қилди.
Биз йиғин ахирида микрофонимизни түрк оҗақлири тәшкилатиниң мәсуллири вә “түрк юрти” журнилиниң баш тәһриригә узаттуқ. Түрк оҗақлири тәшкилатиниң муавин рәиси пирофессор йүсүп саринай әпәнди мәзкур тәшкилатниң қурулуш мәқсити тоғрисида тохтилип мундақ деди: “түрк оҗақлириниң қурулуш пәлсәписи түрк дуняси үчүн хизмәт қилиш. Болупму сиясий вә мәдәний җәһәттин дуняниң һәр қайси җайлиридики түркий хәлқләрниң мәсилилиригә әһмийәт бериштин ибарәт. Йеңи қурулған йилларда пәқәт түркийәдикила әмәс, қирим, әзәрбәйҗан вә шәрқий түркистан қатарлиқ җайлардиму паалийәт елип барғаникән. Һәтта бәзи җайларда шөбә тәшкилатлириниму ачқаникән. У йиллардики түрк оҗақлири тәшкилатиниң башлиқи абдуллаһ супиниң әслимилиридиму бу һәқтә мәлуматлар мәвҗут.”
Пирофессор йүсүп саринай әпәнди тәшкилатниң шәрқий түркистан тоғрисидиму паалийәтләр елип бериватқанлиқини, бундин кейин техиму көп ишларни қилидиғанлиқини ипадилиди. У, мундақ деди: “биз тәшкилатимизниң қурулуш мәқситигә маслашқан һалда бүгүн хитайниң шәрқий түркистанда елип бериватқан ассимилятсийә вә ирқий қирғинчилиққа айланған бесим сияситиниму йеқиндин көзитип, түркийәдә вә дуняниң һәр қайси җайлирида уйғур ирқий қирғинчилиқини әйибләп паалийәтләр өткүзүватимиз. Кишилик һоқуқ тәшкилатлирида, алий мәктәпләрдә вә аммиви тәшкилатларда уйғур ирқий қирғинчилиқини оттуриға қоюп, хитайни әйибләватимиз. Хитайниң шәрқий түркистандики уйғур қериндашлиримизниң һәқ вә һоқуқиға һөрмәт қилишини тәләп қиливатимиз. Бундин кейинму бу хил паалийәтләрни давамлиқ елип баримиз.”
Игилишимизчә, түрк оҗақлири тәшкилати 1911-йили 11-айдин тартип “түрк юрти” журнилини чиқиришқа башлиған болуп, бәзи мәзгилләрдә сиясий сәвәбләрдин түпәйли нәшр қилиништин тохтап қалған болсиму, 1997-йилидин буян изчил һалда нәшр қилинип кәлмәктә икән. Мәзкур журналда уйғурларниң тили, тарихи, әдәбияти, уйғурларниң еғир вәзийити вә уйғур ирқий қирғинчилиқи тоғрисида көп санда мақалә елан қилинған. Узун йил мәзкур журналниң баш тәһрирлик вәзиписини өтигән пирофессор чағатай өздәмир әпәнди “түрк юрти” журнилида шәрқий түркистан һәққидә бундин кейин техиму көп мақалиға орун беридиғанлиқини тәкитлиди. У, мундақ деди: “журналда шәрқий түркистан тоғрисида көпләп мақалиләргә орун бәрдуқ. Техиму көп мақалиниң елан қилиниши керәк. Бизниң шәрқий түркистан тоғрисида тоғра мәлуматларға еһтияҗимиз бар. Бизниң қәлбимиз һәр даим шәрқий түркистан үчүн соқти, бундин кейинму шундақ болиду. Мән уйғур зиялийлириниң журнилимизға көпләп мақалә йоллап беришини илтимас қилимән.”
Түрк оҗақлири тәшкилати һечқандақ бир сиясий партийәгә мәнсуп болмиған, түркийә һөкүмитиму зор әһмийәт беридиған тәшкилатлардин биридур. Мәзкур тәшкилатниң әзалири алий мәктәп оқутқучилири, язғучи, шаир вә кәспий хадимлардин тәркиб тапқан, униң үчүн бу тәшкилатниң уйғур мәсилисигә көңүл бөлүши зор әһмийәткә игә. Истанбулдики шәрқий түркистан вәхписиниң сабиқ рәиси һамутхан гөктүрк әпәнди бу һәқтики көзқаришини баян қилди.
Түрк оҗақлири тәшкилати 1912-йили қурулған болуп, һазир түркийәниң 50 вилайитидә шөбиси бар. Булар уйғурлар тоғрисида изчил һалда паалийәт елип бармақта. Болупму 2017-йили җаза лагерлири мәсилиси оттуриға чиққандин кейин көп қетим мухбирларни күтүвелиш йиғини, илмий муһакимә йиғини, доклат бериш йиғини, түркийәниң һәр қайси вилайәтлиридә көргәзмә, имза йиғиш паалийәтлири өткүзди.