“Türk ojaqliri teshkilati” yighinida Uyghurlarning éghir weziyiti otturigha qoyuldi

Türkiyening paytexti enqerede 1-ayning 14-küni échilghan “Türk ojaqliri teshkilatining türkiyning dölet siyasitidiki orni” mawzuluq yighinda türk ojaqliri teshkilatining 112 yildin buyan bolupmu kéyinki 70 yildin buyan Uyghur mesilisige izchil halda köngül bölüp kéliwatqanliqi we Uyghurlarning hazirqi éghir weziyiti otturigha qoyuldi. Bu yighin türk dunyasigha zor töhpe qoshqan tonulghan zhurnalist, siyasetchi yüjel xajal'öghluni xatirilesh munasiwiti bilen ötküzülgen bolup, türk ojaqliri teshkilati re'isi mehmet öz ependi, bashqurush hey'iti ezasi piroféssor doktor yüsüp sarinay ependi, mezkur teshkilatning “Türk yurti” zhurnilining bash tehriri piroféssor doktor chaghatay özdemir ependi we yazghuchi ömer özjan ependiler söz qilip, türk ojaqliri teshkilatining qurulushidin bügün'giche bolghan 112 yilliq tarixini eslep ötti. Shundaqla mezkur teshkilatning türk dunyasi üchün bolupmu “Xitayning mustemlikisi astidiki sherqiy türkistan dewasi üchün qilghan xizmetliri, shundaqla Uyghur irqiy qirghinchiliqi” heqqide toxtaldi.

Mezkur yighinni 1912-yili qurulghan türkiyediki eng chong ammiwi teshkilatliridin biri hésablinidighan türk ojaqliri teshkilatining enqere shöbisi uyushturghan bolup, yighin'gha sabiq ministirlar, parlamént ezaliri, ammiwi teshkilat mes'ulliri, idare-jem'iyet rehberliri, aliy mektep oqutquchi-oqughuchiliridin bolup 200 etrapida kishi ishtirak qildi.

RFA/Erkin Tarim

Biz yighin axirida mikrofonimizni türk ojaqliri teshkilatining mes'ulliri we “Türk yurti” zhurnilining bash tehririge uzattuq. Türk ojaqliri teshkilatining mu'awin re'isi piroféssor yüsüp sarinay ependi mezkur teshkilatning qurulush meqsiti toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Türk ojaqlirining qurulush pelsepisi türk dunyasi üchün xizmet qilish. Bolupmu siyasiy we medeniy jehettin dunyaning her qaysi jayliridiki türkiy xelqlerning mesililirige ehmiyet bérishtin ibaret. Yéngi qurulghan yillarda peqet türkiyedikila emes, qirim, ezerbeyjan we sherqiy türkistan qatarliq jaylardimu pa'aliyet élip barghaniken. Hetta bezi jaylarda shöbe teshkilatlirinimu achqaniken. U yillardiki türk ojaqliri teshkilatining bashliqi abdullah supining eslimiliridimu bu heqte melumatlar mewjut.”

Piroféssor yüsüp sarinay ependi teshkilatning sherqiy türkistan toghrisidimu pa'aliyetler élip bériwatqanliqini, bundin kéyin téximu köp ishlarni qilidighanliqini ipadilidi. U, mundaq dédi: “Biz teshkilatimizning qurulush meqsitige maslashqan halda bügün xitayning sherqiy türkistanda élip bériwatqan assimilyatsiye we irqiy qirghinchiliqqa aylan'ghan bésim siyasitinimu yéqindin közitip, türkiyede we dunyaning her qaysi jaylirida Uyghur irqiy qirghinchiliqini eyiblep pa'aliyetler ötküzüwatimiz. Kishilik hoquq teshkilatlirida, aliy mekteplerde we ammiwi teshkilatlarda Uyghur irqiy qirghinchiliqini otturigha qoyup, xitayni eyiblewatimiz. Xitayning sherqiy türkistandiki Uyghur qérindashlirimizning heq we hoquqigha hörmet qilishini telep qiliwatimiz. Bundin kéyinmu bu xil pa'aliyetlerni dawamliq élip barimiz.”

Igilishimizche, türk ojaqliri teshkilati 1911-yili 11-aydin tartip “Türk yurti” zhurnilini chiqirishqa bashlighan bolup, bezi mezgillerde siyasiy seweblerdin tüpeyli neshr qilinishtin toxtap qalghan bolsimu, 1997-yilidin buyan izchil halda neshr qilinip kelmekte iken. Mezkur zhurnalda Uyghurlarning tili, tarixi, edebiyati, Uyghurlarning éghir weziyiti we Uyghur irqiy qirghinchiliqi toghrisida köp sanda maqale élan qilin'ghan. Uzun yil mezkur zhurnalning bash tehrirlik wezipisini ötigen piroféssor chaghatay özdemir ependi “Türk yurti” zhurnilida sherqiy türkistan heqqide bundin kéyin téximu köp maqaligha orun béridighanliqini tekitlidi. U, mundaq dédi: “Zhurnalda sherqiy türkistan toghrisida köplep maqalilerge orun berduq. Téximu köp maqalining élan qilinishi kérek. Bizning sherqiy türkistan toghrisida toghra melumatlargha éhtiyajimiz bar. Bizning qelbimiz her da'im sherqiy türkistan üchün soqti, bundin kéyinmu shundaq bolidu. Men Uyghur ziyaliylirining zhurnilimizgha köplep maqale yollap bérishini iltimas qilimen.”

Türk ojaqliri teshkilati héchqandaq bir siyasiy partiyege mensup bolmighan, türkiye hökümitimu zor ehmiyet béridighan teshkilatlardin biridur. Mezkur teshkilatning ezaliri aliy mektep oqutquchiliri, yazghuchi, sha'ir we kespiy xadimlardin terkib tapqan, uning üchün bu teshkilatning Uyghur mesilisige köngül bölüshi zor ehmiyetke ige. Istanbuldiki sherqiy türkistan wexpisining sabiq re'isi hamutxan göktürk ependi bu heqtiki közqarishini bayan qildi.

Türk ojaqliri teshkilati 1912-yili qurulghan bolup, hazir türkiyening 50 wilayitide shöbisi bar. Bular Uyghurlar toghrisida izchil halda pa'aliyet élip barmaqta. Bolupmu 2017-yili jaza lagérliri mesilisi otturigha chiqqandin kéyin köp qétim muxbirlarni kütüwélish yighini, ilmiy muhakime yighini, doklat bérish yighini, türkiyening her qaysi wilayetliride körgezme, imza yighish pa'aliyetliri ötküzdi.