Ardahan uniwérsitétida Uyghur qirghinchiliqi tonushturuldi

Enqere haji bayram weli uniwérsitéti tarix bölümi oqutquchisi, Uyghur ziyaliysi piroféssor waris chaqan ependi “Tarixtin bügün'giche sherqiy türkistan mesilisi we türk dunyasigha körsitidighan tesiri” témisidiki yighinda sözlimekte. 2024-Yili 28-noyabir, türkiye.

28-Noyabir küni türkiyening ardahan uniwérsitéti we ardahan pen-téxnika toluq ottura mektipining hemkarliqida “Tarixtin bügün'giche sherqiy türkistan mesilisi we türk dunyasigha körsitidighan tesiri” dégen témida yighin ötküzüldi.

Yighin'gha ardahan uniwérsitétining mudiri, piroféssor mehmet biber we uniwérsitétining oqutquchi we oqughuchiliri, shuningdek ardahan pen-téxnika toluq ottura mektipi, ardahan sélim tursun'oghlu imam xatip toluq ottura mektipi, ibrahim erdoghan kespi téxnika toluq ottura mektipining oqutquchi we oqughuchiliri bolup köp sanda kishi qatnashti.

RFA/Arslan

Yighin ardahan pen-téxnika toluq ottura mektep oqughuchiliridin dila tengriwerdi we gökdéngiz aydinning “Sherqiy türkistan'gha azadliq” namdiki shé'irni déklamatsiye qilish bilen bashlandi.

Yighinda béyjingdiki milletler uniwérsitétining sabiq oqutquchisi, xitay da'iriliri muddetsiz qamaqqa jazasi höküm qilghan kishilik hoquq pa'aliyetchisi ilham toxtining hayati tonushturulghan höjjetlik filim körsitildi.

Yighinda söz qilghan ardahan uniwérsitéti mudiri mehmet biber ependi Uyghurlar mesilisini hel qilish üchün ilmiy usulda bir yol tépish kéreklikini tekitlep mundaq dédi: “Sherqiy türkistan qatarliq dunyaning oxshimighan jaylirida bizdin tör közi bilen ümid kütüwatqan mezlum insanlar mewjut. Adaletsiz bir dunyada yashawatimiz, buningdin qutulushning birdinbir charisi özimizni tereqqiy qildurup küchlük bolush. Biz uniwérsitét akadémikliri bolush süpitimiz bilen bu mesilini ilmiy usullar bilen hel qilish yolini tépishimiz kérek”.

RFA/Arslan

Yighinda tarix penliri akadémiklar jem'iyiti bash meslihetchisi, doktor su'at wural ependi söz qilip “Biz ana yurtimiz, kommunist xitayning zulmi astida ige-chaqisiz qalghan, türk dunyasining qanighan yarisi sherqiy türkistan'gha köngül bölimiz we yalghuz qoymaymiz. Bu mesilige köngül bölüwatqan pütün dostlirimizni tebrikleymen we teshekkür bildürimen” dédi.

Yighin'gha teklip bilen qatnashqan enqere haji bayram weli uniwérsitéti tarix bölümi oqutquchisi, piroféssor waris chaqan ependi “Tarixtin bügün'giche sherqiy türkistan mesilisi we türk dunyasining kelgüsige tesiri” dégen témida söz qilip, “Sherqiy türkistanning qedimi tarixi, Uyghurlar hazir duch kéliwatqan bésim, assimilyatsiye we irqiy qirghinchiliq” qatarliq témilar toghrisida toxtaldi.

RFA/Arslan

U sözide “Xitay zulmi peqet sherqiy türkistan xelqi bilenla cheklinip qalmastin, yene türk dunyasining kélechikinimu selbiy jehettin tesirge uchritidu” dep körsetti. Piroféssor waris chaqan ependi Uyghur élining jughrapiyelik ehmiyiti toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Sherqiy türkistan xitayning gobi chölidin yiraq, seddichin sépilining arqisigha jaylashqan birdin bir ishghal qilin'ghan rayondur. Bu sewebtin xitayning gherbke échilidighan chiqish éghizi hésablinidu. Sherqiy türkistan zémini jughrapiyelik ornining siyasetke körsitidighan tesiri we istratégiyelik ewzelliki sewebidin xitay üchün kem bolsa bolmaydighan bir jughrapiyedur. Shuning üchün xitay ishghal qiliwalghan sherqiy türkistan zéminidin chékinip chiqip musteqil bir dölet qurushqa qet'iy yol qoymastin, yerlik xelqqe bésim ishlitip zorawanliq bilen ishghaliyetni qobul qildurushqa urunuwatidu. Yene bir tereptin Uyghur xelqini uchur igilesh we alaqe qilish qatarliq pütün erkinliklerdin mehrum qaldurup, sherqiy türkistanni üsti uchuq türmige aylandurdi hemde pütün küchi bilen Uyghur mesilisini dunya küntertipidin yiraq tutushqa urunmaqta”.

RFA/Arslan

Piroféssor waris chaqanning qarishiche, 21-esirde eng chong küch bolushqa urunuwatqan xitay hökümiti Uyghurlarning xitaygha bolghan qarshiliqini qisqa waqit ichide basturiwételise, ishghal nöwiti ottura asiyadiki türkiy jumhuriyetlerge kélidu, uningdin kéyin türkiyeni öz ichige alghan islam dunyasi tehdit astida qalidu. Shunga Uyghurlardiki qarshiliqni qandaq bir terep qilish xitay üchün bek muhim. Del mushu sewebtin hazir “Sherqiy türkistan mesilisi” dep qariliwatqan ishlar alliqachan Uyghurlar mesilisi bolushtin halqip, kéngeymichilikke mestxush boluwatqan xitay hökümiti bilen türk-islam dunyasi otturisidiki mesilige aylinishqa yüzlen'gen, shundaqla türkiye jumhuriyiti we türk millitining igilik hoquqi we dölet menpe'etige chétilidighan muhim basquchqa kélip qalghan. Shundaq bolghanliqi üchün türkiye nöwettiki istratégiyelik siyasiy jughrapiye nuqtisidin bu heqte jiddiy bir kélishim tüzüp chiqishi zörür.

Piroféssor doktor waris chaqan sözide yene türkiyening xitayning “Bir belbagh bir yol qurulushi” gha qétilghanliqini eyiblidi we mundaq dédi: “Türkiye ‛bir belbagh bir yol qurulushi‚gha qétilghan bolsa, men hökümet bu pilandin chékinip chiqsun démeymen. Emma türkiye öz ewzellikidin paydilinip, özliri we qérindashliri bolghan Uyghurlarning paydisigha bir pilan tüzüp chiqishi hemde öz qarshiliqini körsitishi kérek. Shundaq bolghanda xitayning ‛bir belbagh bir yol qurulushi‚gha tesir körsiteleydu. Türkiye shundaq qilalighanda türk dunyasi üchün bir ümid nuri bolidu”.

Yéqindin buyan türkiyening oxshimighan jaylirida uniwérsitét we ijtima'iy teshkilatlarning uyushturushi bilen Uyghurlar mesilisi toghrisida köplep yighin we pa'aliyetler uyushturulup kelmekte. “Tarixtin bügün'giche sherqiy türkistan mesilisi we türk dunyasigha körsitidighan tesiri” dégen témida yighin ötküzülgen ardahan shehiri anatoliye rayonining sherqiy shimaligha jaylashqan yüz ming nopusluq bir sheher bolup, paytext enqeredin 1100 kilométir uzaqliqqa jaylashqan.