Lagér shahitliridin tewsiye: mishél bachélét xanim xitayning körsetkenlirigila ishinip kelmeng

Lagér shahiti ömer bék'ali londonda échilghan “Uyghur soti”da guwahliq bermekte, 2021-yil 4-iyun

Xitay hökümiti yéqinda birleshken döletler teshkilati (b d t) kishilik hoquq aliy kéngishining komissari mishél bachélétning xitayda jümlidin Uyghur rayonida ziyarette bolush telipige qoshulghanliqini élan qilghanidi.

Mubada bu ziyaret 5-ayda emeliyleshse, mishél bachélét 17 yildin buyan birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy komissarining xitayning kishilik hoquq mesililirini tekshürüsh üchün xitayni ziyaret qilghan tunji yuqiri derijilik emeldar bolup qalidiken. Mishél bachélét b d t ning kishilik hoquq aliy komissarliq wezipisige qoyulup uzun ötmey yeni 2018-yili séntebirde, b d t kishilik hoquq kéngishining yighinida, Uyghur rayonidiki “Qayta-terbiyelesh” lagérliri mesilisining tekshürülüshni telep qilghanidi.

Emma xitay derhal buninggha inkas qayturup mishél xanimni “Bir tereplimilik” bilen eyibligen we 5 yildin buyan uning ziyaritini ret qilip kelgenidi.

 B d t da Uyghur diyarida yighiwélish lagérlirining mewjutluqini shuningdek mejburiy emgekning mewjutluqini tamamen inkar qilip kelgen xitay, yéqindin buyan emdi rayonda irqiy qirghinchiliq mewjut emes, bular amérika we gherbtiki xitaygha qarshi küchler oydurup chiqarghan sepsete dégen tetür teshwiqatini téximu kücheytmekte.

Xitay bu xil teshwiqatlirida hetta, londondiki Uyghur musteqil sotining, uning insaniyetke qarshi jinayetliri üstidiki hökümlirining hemmisini inkar qilghan. Uyghur soti bu hökümlerni ondin artuq lagér shahitlirining Uyghur ayallirini mejburiy tughmas qilish, balilarni a'ilisidin mejburiy ayrish, mejburiy emgekke sélish qatarliqlar toghrisidiki guwahliqliri asasida chiqarghanidi. Xitay yene eksiche uni irqiy qirghinchiliq bilen eyiblewatqan amérika we gherb döletlirige, ularni “Xitayning tereqqiyatigha köz qizartip, atalmish shinjangdiki kishilik hoquq mesilisi kötürüp chiqip junggoning ichki ishigha arilashti, junggoning tereqqiyatigha kashila qilmaqchi” dep reddiye bérip kelmekte.

Xitayning amérikada turushluq bash elchisi chin gangning 20-mart, yeni amérika CBStéléwiziye qanilining “Milletke yüzlinish” programmisining ziyaritini qobul qilghanda, xitay hökümitining Uyghurlarning kishilik hoquqini depsende qiliwatqanliqini pütünley ret qilghanidi. Chin gang yene muxbirning mishél bachélétning tosalghusiz ziyaret qilishigha yol qoyush yaki qoymasliqi heqqidiki so'aligha “ Biz kishilik hoquq alahide komissari bilen sözlishiwatimiz. Men kélishim hasil qilindi, dep oylaymen,” dégen.

 Dunya metbu'atlardiki munasiwetlik xewer inkaslardin köre, chén gang bu sözliri arqiliq mishél bachélétning 5-ayda Uyghur rayonini ziyaret qilishining, xitayning mutleq cheklimiliri astida élip bérilidighanliqini téximu énq ipadilep béridiken, bu xelq'aradiki kishilik hoquq teshkilatliri hemde gherb közetküchiliri, bolupmu Uyghurlarni b d t ning Uyghur diyaridiki bu tekshürüsh netijisining emeliyette, xitayning irqiy qirghinchiliqni aqartish rolini oynap qélishigha bolghan endishisini kücheytmektiken.

Lagér shahiti ömer bék'ali köp qétim birleshken döletler teshkilatining jenwediki kishilik hoquq kommisarliqida we londondiki musteqil Uyghur sotida lagérlar we xitayning irqiy qirghinchiliq siyasiti heqqide guwahliq bergen, xitayning irqiy qirghinchiliq siyasitini échip körsitishte halqiliq rol oynighan lagér shehitlirining biri. Gollandiyedin ziyaritimizni qobul qilghan ömer bék'eli, b d t kishilik hoquq kommissarliqining Uyghur diyarida élip barmaqchi bolghan her qandaq ziyaritini musteqil we tosalghusiz bolushining mumkin emes dep qaraydighanliqini bildürüsh bilen bir waqitta, ularning özi we bashqa xitayning zulumliri heqqide guwahliq bergen shahitlarning a'ilisini ziyaret qilishini ümid qilidighanliqini bildürdi.

U yene: “Eger mishél bachélét xanim anam bilen körüshken teqdirde, xitayning qirghinchiliq siyasiti jénidin ötken, hemrahi baliliridin ayrilghan anam, heqiqetni sözleshtin yanmighan bolatti” dédi.

Méhrigül tursunning lagérdiki kechmishliri toghriliq guwahliqi xelq'arada zor tesir qozghighanidi. Bolupmu uning lagérlarda körgen jismaniy we rohiy qiyin-qistaqlar, özi yatqan bir kamérda 2 ay ichidila 9 ayalning ölümige shahit bolghanliqidek échinishliq kechmishliri, xelq'araliq metbu'atlar we kishilik hoquq teshkilatlarning xitayning Uyghurlar üstidin élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqi heqqidiki doklatlarda, xitayning Uyghur qiz- ayallar üstidin élip bériwatqan insaniyetke qarshi jinayetlirining ispati süpitide otturigha qoyulup kelmekte.

Méhrigül tursun, mishél bachélét bashliq kishilik hoquq komissarliqi xadimlirining-5- aydiki ziyaritide özige oxshash lagér shahitlirini élip bérish mumkin bolghan bolsa, téximu toghra we ehmiyetlik bolatti dep ümid qilip kelgenlikini, özi we bashqa lagér shahitliriningmu buninggha tewekkül qilishqa teyyar dep qaraydighanliqini bildürdi.

Özi we bashqa Uyghur, qazaq qiz- ayallarning lagérda sistémiliq basqunchiliqqa uchraydighanliqini qeyserlik bilen pash qilip, xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqini dunyagha ashkarilashta halqiliq rol oynighan lagér shahiti tursun'ay ziyawudun bolsa, eger b d t xadimliri we mishél bachélét peqetla xitay hökümitining körsetkenlirigila ishinip qalsa, ularning bundaq barghinidin barmighini yaxshi dep qaraydighanliqini otturigha qoydi.

 Tursun'ay yene:“Eger ularning ziyariti xitaygha jinayetlirini aqlaydighan purset bolghinida, buning özige oxshash xitayning éghir zulumlirini bashtin kechürgen, shundaqla hélihem irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan barliq kishilerning adalettin, hetta hayattin ümidini üzüshige seweb bolidighan chong xataliq bolidu”, dep agahlandurdi.

Uyghur diyaridiki jaza lagérliri, xitayning Uyghur we bashqa milletlerge élip bériwatqan zulumliri we qulluq emgiki qatarliq éghir mesililer dunyagha ashkarilinip, xelq'arada xitayni Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilish bilen eyibleshning küchiyishige egiship, xitay da'iriliri  köp qétim özige mayil bir qisim ellerning diplomat, muxbirlirini hetta bezi kishilik hoquq teshkilatliri wekillirini Uyghur élini ziyaret qilishqa teklip qilip kelmekte. Her qétim xitay hökümiti teripidin orunlashturulghan bu xil Uyghur diyarini ziyaret qilish etretliri yasap chiqilghan saxta sehniler we  teyyarlap qoyulghan kishiler bilenla uchriship, Uyghur diyaridiki heqiqiy weziyet tamamen burmilinip xata uchurlarning tarqilishigha seweb bolghanidi.