Аммиви тәшкилатлар б д т ни хитайниң уйғурларға қаратқан "инсанийәткә қарши җинайити" гә хатимә беришкә чақирди

18 Дөләтниң 12-май күни б д т да ‍өткүзгән уйғурлар һәққидики йиғинида хәлқаралиқ аммиви тәшкилатлар б д т ни алаһидә тәкшүрүш механизми қуруп, уйғурлар дуч келиватқан "ирқий қирғинчилиқ" яки "инсанийәткә қарши җинайәт" ни тәкшүрүшкә вә хитайға бесим ишлитип, униңға хатимә беришкә чақирған.
Уларниң тәкитлишичә, б д т ниң уйғурларға қарита садир қилиниватқан бу җинайәткә тәдбир қолланмаслиқи униң роли вә нопузиға дәхли йәткүзидикән.

12-Май тор арқилиқ өткүзүлгән бу йиғин б д т тарихидики уйғурларға алақидар зор вәқә болуп, мәзкур йиғин америка, әнглийә, германийәниң уюштуруши, канада, австралийә, йеңи зеландийә, данийә, шиветсийә, слованийә, түркийә қатарлиқ дөләтләрниң қоллишида ‍өткүзүлгән.
Йиғинға хәлқарадики нопузлуқ аммиви тәшкилатлар, қануншунаслар, журналистлар, тәтқиқатчилар вә мутәхәссисләр тәклип қилинған болуп, улар уйғурларға қарита садир қилиниватқан җинайәтни тохтитиш үчүн қандақ механизмларни ‍ишлитиш тоғрисида тәклип пикирләрни бәргән.

Йиғинда хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң тәкитлишичә, "хитайниң шинҗаңдики қилмиши хәлқара кишилик һоқуқ системиси үчүн бир синақ" икән. Бу тәшкилатниң баш секретари агнес каламарт ханим мундақ дәйду:"хитайниң шинҗаңдики хилаплиқ қилмиши хәлқара кишилик һоқуқ системиси үчүн муһим бир синақ. Бу 55 әза дөләтниң һөкүмәт өз хәлқигә садир қиливатқан кәң көләмлик вә ишәнчлик кишилик һоқуқ дәпсәндичиликидики ролиға мунасивәтлик болуп, бу қилмишниң көлими наһайити зор. Әгәр б д т буни тәкшүрүшкиму қабил болалмиса, бу униң һәрқандақ бирини җавабкарлиққа тартиш қабилийитигә болған гуманимизни техиму чоңқурлаштуриду."

Агнес каламартниң ейтишичә, әгәр хитай б д т ниң уйғур елидә мустәқил тәкшүрүш елип беришиға йол қоймиса, б д т йирақтин тәкшүрүш елип бериши керәк ‍икән. Бирақ агнес каламарт б д т секритариятиниң буниңға сүкүт қилишиниң қобул қилинмайдиғанлиқини билдүргән.
У:"қандақла болмисун шинҗаңдики хилаплиқ қилмиши б д т тәрипидин очуқ вә аммиға ашкара рәвиштә тәкшүрүлүши керәк. Кеннес рус тәкитлигәндәк әгәр у йәргә бериш мумкин болмиса йирақтин тәкшүрүлүши лазим. Биз б д т секритариятиниң һәрикитидә көргәндәк сүкүт қилиш, қорқуш вә делиғул болушни қобул қилғили болмайду" дегән.

Йиғинда хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң иҗраийә директори кеннес рус уйғурларниң туғулуш нисбити шиддәтлик азийип кәткәнликини, бундақ азийишниң б д т тарихида мисли көрүлүп бақмиғанлиқини билдүргән. Униң ейтишичә, бу әһвал сүрийәдики ички уруш вә ривандадики и‍рқий қирғинчилиқтиму көрүлүп бақмиған ‍икән.
Кеннес рус мундақ дегән:"уйғурларниң туғулуш нисбитиниң райондики хитайларға селиштурғанда чөчүтәрлик дәриҗидә азийип кәткәнлики, 48 пирсәнттин артуқ азайғанлиқи һәққидә доклатлар чиқти. Бу б д т ниң статистикисидин қариғанда мисли көрүлүп бақмиған һадисә. Һәтта бу ‍әһвал сүрийә уруши вә ривандадики ирқий қирғинчилиқтиму көрүлүп бақмиған."

Униң көрситишичә, шуңа кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилати йеқинда хитайниң пүтүн бир хәлқни негизлик инсан һәқлиридин мәһрум қилиштәк бу қилмишини "инсанийәткә қарши җинайәт" дәп елан қилған.
Кеннес рус: "кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати йеқинда бу омумий вәһшийликни, инсанийәткә қарши җинайәт, бу, райондики уйғур вә башқа түркий хәлқләрни негизлик инсан һәқлиридин ғәрәзлик мәһрум қилип җазалаш, мәдәнийити вә динини йоқитиш қилмиши, дәп елан қилди" дегән. Униң көрситишичә, хитай ‍өзиниң һәрикитини "террорлуққа" қарши туруш, дәп ақлисиму, бирақ бу пәқәт бир баһанә икән.

Йиғинда б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң мутәхәссиси фернанд де варенес русийә, америка қатарлиқ әлләр б д т ниң өз дөлитидики аз санлиқ милләтләр әһвалини тәкшүрүшини қарши алидиғанлиқи, бирақ хитайниң немә ‍үчүн йол қоймайдиғанлиқини чүшәнмәйдиғанлиқини билдүрүп, б д т ниң бу җәһәттики мәвҗут механизмлирини тонуштурған.

Фернанд де варенес мундақ дәйду: "б д т ниң механизм қуруп, кәң көләмлик кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини тәкшүргәнликиниң ‍өрники бар. Буниңда хәвпсизлик кеңишиниң қармиқидики мутәхәссисләр тәкшүрүш гурупписини тәшкил қилиш яки б д т омуми йиғининиң хәлқара тәрәпсиз тәкшүрүш механизимини қуруш мумкин. Шуниңдәк б д т кишилик һоқуқ кеңиши арқилиқму сириланка мәсилисидә қилғандәк хәлқара пакит топлаш яки дәлил топлаш механизми қурушқа болиду."

У йәнә хәлқара җәмийәт вә б д т ниң уйғурларға охшаш муамилә қилиши керәкликини билдүрүп, "мениңчә пүткүл хәлқара җәмийәт шундақла б д т кишилик һоқуққа кәң көләмлик хилаплиқ қилиш тоғрисидики бу шикайәтләрни көрүши, мәйли хитайда болсун яки дуняниң башқа дөләтлиридә болсун узини қоғдиялмайдиған аз санлиқ милләтләрниң инсан һәқлирини охшаш қоғдиши керәк" дегән.

Йиғинниң ахирида дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса сөз қилип, ‍өзлириниң йеқинқи 4-5 йил мабәйнидә б д т ни қәтий һәрикәткә өтүшкә чақирип кәлгән болсиму, бирақ униң һечқандақ конкрет һәрикәткә өтмигәнликини тәнқид қилған.
У мундақ дегән: "кишилик һоқуқ кеңиши һечқандақ конкрет бир һәрикәт елип бармиди. Бир җиддий қарарнамиму мақуллап бақмиди. Алаһидә йиғинму чақирилмиди. Кишилик һоқуқ али комиссариниң ишханиси билән хитай һөкүмити оттурисида районда чәклимисиз тәкшүрүш елип бериш тоғрисидиму һечқандақ келишим имзаланмиди. Йәнә бир тәрәптин бәзи һөкүмәтләр хитай һөкүмитиниң уйғур вә башқа түркий хәлқләргә қаратқан бастуруш сияситини ашкара қоллиди. Бу дөләтләр болупму мусулман дөләтләр буниңға сүкүт қилғанлиқи үчүн номус қилиши керәк."

Долқун әйса йәнә б д т кишилик һоқуқ кеңиши, б д т баш катипи вә әза дөләтләрни дәрһал һәрикәткә ‍өтүшкә чақирип, бу тәдбирләр"кишилик һоқуқ кеңишиниң тәкшүрүш комитети қуруши вә хитайға мәсул алаһидә тәкшүргүчи тәйинлишини, болупму б д т али комиссари ‍өзиниң йирақтин мустәқил тәкшүрүш, доклат қилиш һоқуқини ишлитишиду" дегән.

Бу йиғинда хитай вәкилиму сөз қилип, юқириқи әйибләшләрни рәт қилған. ‍Өзиниң уйғур елидики сияситини ақлап, хәлқараниң уйғур елидә мустәқил тәкшүрүш елип беришиға йол қоймайдиғанлиқини билдүргән. Хитай вәкилиниң егири сүрүшичә, хитай "бундақ ялған вә гунаһкар, дәп әйибләш асасидики тәкшүрүшкә қарши туридикән." хитай вәкилиниң бу йиғинға қатнишиши вә сөз қилиши кишиләргә тасадипийлиқ туюлған.
Чүнки, хитай тәрәп буниң алдида б д т ға ‍әза дөләтләргә хәт йезип, уларниң бу йиғинға қатнашмаслиқини тәләп қилғаниди.

Буни бесиш арқилиқ, пикриңизни йезиң

• Принт
• Һәмбәһр
• Әвәтиш

Барлиқ пикир - баянларни көрүш.

• Бүгүнки аңлитиш
• Илгирики аңлитишлар