Абдувәли аюп UNESCO йиғинида сөзләшкә рухсәт қилинмиған

Ана тил паалийәтчиси абдувәли аюп париждики UNESCO қатарлиқ орунлар тәшкиллигән “һәммәйлән үчүн тил техникиси (LT4All 2025)” намлиқ хәлқаралиқ йиғинда сөзлимәкчи болған сөзи туюқсизла әмәлдин қалдурулған. 2025-Йили 24-феврал, париж.

Ана тил паалийәтчиси абдувәли аюп париждики б д т илим-пән, маарип вә мәдәнийәт тәшкилати (UNESCO) қатарлиқ орунлар тәшкиллигән “һәммәйлән үчүн тил техникиси (LT4All 2025)” намлиқ хәлқаралиқ йиғинда сөзлимәкчи болған сөзи туюқсизла әмәлдин қалдурулған.

Мәзкур хәлқаралиқ йиғин 2025-йили 2-айниң 24-күнидин 26-күнигичә фирансийәниң париждики б д т илим-пән, маарип вә мәдәнийәт тәшкилатиниң баш иштабида өткүзүлмәктә икән. Бу йиғинини тәшкиллигүчиләрниң рәсмий тор бетидә дейишичә, 2-нөвәтлик хәлқаралиқ тил техникиси йиғини “тил техникиси арқилиқ инсанпәрвәрликни илгири сүрүш” темисини мәркәз қилидикән. Бу йилқи йиғин җәмийәтни күчәйтишини һәрикәтләндүргүч күч сүпитидә тәкитләш билән бир вақитта, тил техникисидин мумкин қәдәр үнүмлүк пайдилинишни илгири сүрүшни мәқсәт қилған икән.

“һәммәйлән үчүн тил техникиси” йиғинини тәшкиллигүчи комитет уйғур ана тил паалийәтчиси вә “уйғуряр” фондиниң қурғучиси абдувәли аюпни бу йиғинға тәклип қилған. Абдувәли аюп, бу йиғинға қатнишиш үчүн б д т илим-пән, маарип вә мәдәнийәт тәшкилатиниң париждики баш иштабиға кәлгән. У бу йиғинда “уйғур тили вә алақә техникиси” темисида сөзләшкә рухсәт алған. Йиғин тәшкилий комитети абдувәлиниң темисини қубул қилиштин бурун, нутуқ текистидики бәзи сөз-җүмлиләрни “сиясий хаһиш күчлүк” дәп қарап, уларни чиқириветишини тәләп қилған.

Әпсуски, күтүлмигәндә мәзкур йиғининиң тәшкилий комитети йиғинға 13 саәт қалғанда абдувәлигә елхәт арқилиқ учур йоллап, униң бу йиғинға қатнишалмайдиғанлиқини ейтқан. Улар әвәткән елхәттә мундақ дейилгән:

“һөрмәтлик абдувәли, биз бүгүн кәчтә сизниң йиғинға қатнишалмайдиғанлиқиңиз тоғрисида уқтурушни тапшурувалдуқ. Бу қарар бизниң контроллуқимиздин һалқип кәтти. Биз буни һәл қилиш чариси издигән болсақму, әпсус, буни һәл қилиш чарисини тапалмидуқ. Кәчүрүң, һазир бизниң башқа амалимиз йоқ”.

Биз абдувәлидин немә йиғин комитетиниң үчүн уни бу йиғинда сөзлимәкчи болған “уйғур тили вә алақә техникиси” намлиқ доклатини сөзләшкә рухсәт қилмиғанлиқини соридуқ. У бу һәқтә мундақ деди: “йиғинниң биринчи күнидә хитайдин кәлгән вә өзини хитай тили паалийәтчиси дәп ативалған бири, хитайда барлиқ тиллар вә диялектларниң қоғдиливатқанлиқи тоғрисида сөзлиди. Шуниң билән бир вақитта, хитайда тил музейиниң барлиқини тилға алди. Мән униңдин хитай тил музейида уйғур тилиниң бар-йоқлуқини вә хитайда тил паалийәтчиләрниң һаятиниң бихәтәр яки бихәтәр әмәсликини соридим. Униңға өзүмниң уйғур тили паалийәтчиси болуш сүпитим билән 15 ай хитай түрмисидә ятқанлиқимни ейттим. Мән хитайдин кәлгән вәкилдин юқириқи икки соални сориғанлиқим үчүн, улар мени йиғинда сөзләшкә рухсәт қилмиди. Мән тәһдит һес қилдим вә наһайити үмидсизләндим”.

Биз “һәммәйлән үчүн тил техникиси” намлиқ йиғинниң тәшкилий комитети билән б д т илим-пән, маарип вә мәдәнийәт тәшкилатиниң париждики баш иштабиниң инкасини елиш үчүн, улар билән алақә қилдуқ, һалбуки улар телефун вә елхәтлиримизгә җаваб қайтурмиди

“һәммәйлән үчүн тил техникиси” намлиқ бу йиғиниға б д т илим-пән, маарип вә мәдәнийәт тәшкилатиниң вәкиллири, хәлқара қурулушлар, дөләт вә районлуқ һөкүмәтләрниң вәкиллири, илмий институтлар, тил техникиси тәтқиқатчилири, тилшунаслар, санаәтчиләр, йәрлик милләтләрниң вәкиллири, дуняниң һәр қайси җайлиридики тил тәдбир бәлгилигүчилириниң қатнашқанлиқи мәлум.

Бу қетимлиқ йиғинда тилларниң мәдәнийәтләр ара диялогни шәкилләндүрүштики һалқилиқ роли, рәқәмлик техникиниң алақигә болған тәсири, техникини ишлитип шәхсләрниң иқтидарини қоллаш вә ашуруш қатарлиқ мәзмунлар музакирә қилинған. Алдинқи қетимлиқ “һәммәйлән үчүн тил техникиси” йиғини 2019-йили өткүзүлгән болуп, асаслиқ пән-техника ширкәтлириниң пәрқлиқ тил гуруппилириниң тил техникисини тәрәққий қилдуруштики муһим тәшәббуси муһакимә қилинған икән.

Америка һөкүмити вә бир қисим явропа парламентлири, хитайниң уйғур елидики бастуруш сияситини рәсмий һалда “ирқий қирғинчилиқ” дәп җакарлиған болса, бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ алий комиссари ишханисиниң уйғур елиниң кишилик һоқуқ әһвали һәққидә елан қилған доклатида, хитайниң уйғур елидики юқири бесимлиқ бастуруш сиясити районда “инсанийәткә қарши җинайәт шәкилләндүргән болуши мумкин” дәп баһалиғаниди.