“24-Noyabir ürümchi ot apiti paji'esi” bilen qozghalghan “Aq qeghez herikiti” we türmidiki Uyghur qizi kamile wahit

“24-Noyabir ürümchi ot apiti paji'esi” bilen qozghalghan “Aq qeghez herikiti” we türmidiki Uyghur qizi kamile wahit

2022-Yili ürümchide yüz bergen “24-Noyabir ürümchi ot paji'esi” din kéyin, shangxey qatarliq xitayning köpligen sheherliride uniwérsitét oqughuchilirining bashlamchiliqida “Aq qeghez herikiti” dep atalghan zor kölemlik naraziliq namayishliri yüz bergen.

Shu chaghda tarqalghan xewerlerge köre, 2022-yili 24-noyabir küni ürümchidiki Uyghurlarning olturaq binasida yüz bergen ot apiti paji'esidin kéyin, 25-noyabir küni eng awwal shangxeyning ürümchi kochisida kowid qamali seweblik ürümchide otta köyüp ölgüchilerni xatirilesh namayishi ötküzülgen. Uzun ötmey bu namayish tézlikte pütkül xitay miqyasigha kéngeygen. 26-Noyabir küni nenjing qatnash uniwérsitétining oqughuchiliri mektep hoylisida qollirigha aq qeghez kötürüp, xitay hökümitining yuqumning aldini élish siyasitige qarshi namayish qilghan. 25-Noyabir bashlan'ghan naraziliq namayishi birnechche kün ichidila zor kölemlik naraziliq namayishigha aylinip, kem dégende 21 ölke, 39 sheher we 100 din artuq uniwérsitétqa kéngeygen.

Ürümchidiki bir ahaliler olturaq binasida yüz bergen paji'elik ot apitining xitay miqyasidiki yuqum qamaligha qarshi keng kölemlik naraziliq heriketlirini keltürüp chiqirishi, “Ürümchi” dégen bu isimni nazuk siyasiy namgha aylandurup qoyghan.

Melum bolushiche, shangxey sheherlik da'iriler shangxeyde namayish yüz bergen kochidiki “Ürümchi ottura kochisi” dégen xitayche taxtayni27-noyabir küni élip tashlighan. Eyni chaghda ikki neper hökümet xadimining taxtayni élip kétiwatqanda tartilghan süriti xitaydiki ijtima'iy taratqularda keng tarqalip mesxirilik munazirilerni qozghighan. Ikki kündin kéyin, yeni 29-noyabir küni eslidiki élip tashlan'ghan taxtayning ornigha “Wu junglu” dégen yéngi yol wiwiskisi ésilghan. Yeni eslidiki xitayche töt xetlik “Wulumuqi” dégen xitayche sözning peqet 1-boghuminila qoyup qoyghan. Xitay hökümitining bu xildiki “Mesile hel qilish charisi” torlarda tézdin mesxirige uchrighan.

“24-Noyabir ürümchi ot paji'esi” din kéyin qozghalghan bu namayish dolquni nahayiti tézla “Aq qeghez herikiti” dep atalghan. Gerche namayish peqet bir nechche kün dawamlashqan bolsimu, emma ular sirtqi dunya teripidin 1989-yili 4-iyun weqesidin buyanqi eng chong heq telep herikiti dep teriplenmekte.

Xitay hökümiti eyni chaghda xitayda yamrashqa bashlighan bu naraziliq herikitini jimiqturush üchün, 2022-yili 12-ayning 1-künidin bashlap awwal bir qisim jaylarda yuqum qamalini bikar qilghan. “Shinjang géziti” ning 2022-yil 2-dékabirdiki xewiride éytilishiche, ürümchi shehiridiki “Xewp-xeter derijisi töwen” dep ayrilghan rayonlardiki ahaliler sirtlargha chiqip soda-sétiq qilishqa bashlighan, bir qisim dukan we magizinlar normal tijaritini eslige keltürgen. 2022-Yili 12-ayning 7-küni xitay döletlik sehiye komitéti axbarat élan qilish yighini chaqirip, “Yuqumni nölge chüshürüsh tedbiri” ning axirlashqanliqini resmiy élan qilghan.

Kishining alahide diqqitini qozghaydighini, xitay hökümitining bu heqtiki xewerliride ürümchide yüz bergen “24-Noyabir ürümchi ot paji'esi” de ölüp ketken Uyghurlar, we kowid qamali seweblik achliq azabini tartip, eng éghir qurbanlarni bergen Uyghurlar heqqide héchnerse tilgha élinmighan. Hökümet da'iriliri yene namayishqa qatnashqan namayishchilargha qaratqan tekshürüsh we tutush herikiti élip barghan.

Nyu-yorkta neshr qilinidighan “Béyjing bahari zhurnili” ning sabiq bash muherriri obzorchi xu ping ependi radiyomizgha qilghan sözide, 2020-yilidin bashlap xitayda eng radikal tedbirler bilen 3 yil dawam qilghan “Kowidni nölge chüshürüsh qamali” ning bikar qilinishigha 2022-yil “24-Noyabir ürümchi ot paji'esi” seweblik pütkül xitay miqyasida partlighan “Aq qeghez herikiti” ning seweb bolghanliqini bildürdi.

Xu pingning tekitlishiche, xitayda qozghalghan bundaq zor kölemlik naraziliq namayishigha xitay puqralirining “Shinjang modéli” gha bolghan qorqunchi we endishisi seweb bolghan iken. Yeni xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzgen derijidin tashqiri qamali we uning netijiside yüz bergen ot paji'esi xitay puqralirini qattiq sarasimige salghan. Démekki, pütkül xitay xelqining derijidin tashqiri yuqum qamalidin qutulush kürishide eng zor bedel töligenler yenila Uyghurlar bolghan.

Uniwérsitétlardiki oqughuchilar shu yili 12-ayning béshidin bashlap bir ay burun qishliq tetilge qoyup bérilgen we mejburiy öylirige qayturulghan. Namayishqa qatnashqan oqughuchilar yurtlirigha qaytip barghandin kéyin, soraq qilinish yaki tutqun qilinish qismetlirige uchrighan.

Bu mezgilde xénen shiyangchyu sana'et institutining 19 yashliq Uyghur oqughuchisi kamile wahitningmu qishliq tetil üchün yurti atushqa qaytip kelgende, yeni 12-dékabir küni öyidin tutqun qilin'ghanliqi melum bolghan. Bu xewer uning amérikadiki akisi kewser wahit teripidin ijtima'iy alaqe munberliride tarqitilip, nahayiti tézlikte jiddiy diqqet qozghighan mesililerning birige aylan'ghan.

Kewser wahit 2023-yili 1-ayning 24-küni élan qilghan widiyoluq muraji'itide, xitaylar chaghan bayrimini a'ilisi boyiche qutluqlawatqan bu künlerde, Uyghurlarning a'ilisi parchilinip azab chékiwatqanliqini؛ singlisining xitay saqchiliri teripidin 2022-yili 12-dékabir tutqun qilin'ghanliqini anglap özining qattiq azabliniwatqanliqini éytqan.

Kewser wahit singlisi heqqide bergen melumatida, singlisining tutulushigha “Ot paji'esi” heqqidiki bir uchurni “Dowyin” gha yollighanliqi seweb bolghan bolushi mumkinlikini tilgha alghan.

Radiyomizning bu heqtiki éniqlashliri dawamida, atushtiki saqchi da'iriliri tutup tekshürülüwatqan ikki oqughuchidin birsining kamile wahit ikenlikini delilligen.

Halbuki, “Aq qeghez herikiti” ge qatnashqanliqi üchün tutqun qilin'ghan köp qisim xitay oqughuchilar kéyinche qoyup bérilgen, emma kamile wahit qatarliq peqet bu heqtiki widéyoni hembehirligenliki üchünla tutqun qilin'ghan Uyghur oqughuchilar qoyup bérilmey késiwétilgen.

Eyni chaghda kamile wahit heqqide xewer bergen en'giliyediki “Muhapizetchi” gézitimu xitay hökümitining mezkur heriketke qatniship tutqun qilin'ghan 4 neper xitay oqughuchini qoyup bergenlikini, emma kamile wahit qatarliq Uyghur oqughuchilarning késiwétilgenliki alahide tekitlen'gen.

Kéyinche kamile wahitqa 3 yillliq qamaq jazasi höküm qilin'ghanliqi ashkarilan'ghan, uning délosi xelq'ara jama'etning diqqitini qozghighan. Netijide xitay da'iriliri kamile wahitning uchurini xelq'ara jama'et pikrining bésimi astida ashkarilashqa mejbur bolghan. Xitay hökümet da'iriliri kamile wahit bilen oxshash mezgilde tutqun qilin'ghan Uyghur oqughuchilarning kéyinki ehwalini hazirgha qeder taratqulardin sir tutup kelmekte.

Amérika tashqi ishlar ministirliqi 2023-yili 9-ayning 3-küni tiwittér, yeni (X) da uchur yollap, xitay da'irilirining kamile wahitni qoyup bérishini telep qilghan. Bu chaqiriqta mundaq déyilgen: “Bügün kamile wahitning 20 yashqa kirgen tughulghan küni. Bu qutluq künni u türmide emes, belki öz a'ilisi we uniwérsitéttiki dostliri bilen ötküzüshi kérek idi. Biz xitay kommunist partiyesini kamilening insanliq hoquqi we erkinlikige hörmet qilishqa, naheq qamalghan kishilerni derhal we shertsiz qoyup bérishke chaqirimiz”.