Türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidan: “Ürümchi we qeshqer türk-islam shehridur”

Türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidan(soldin ikkinchi) ependi shinjang Uyghur aptonom rayonluq rehberler bilen körüshti. 2024-Yili 5-iyun, ürümchi.

Türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidan 3-iyun küni resmiy ziyaret üchün xitaygha yétip barghan bolup, xitay tashqi ishlar ministiri wang yi bilen körüshüp, rayon xaraktérlik we xelq'araliq mesililer üstide pikir almashturghan. Uchrishish axirlashqandin kéyin muxbirlargha bayanat bergen xaqan fidan, türk we musulmanlarning shehiri bolghan ürümchi bilen qeshqerni ziyaret qilidighanliqini éytqan.

U mundaq dégen: “Hörmetlik muxbirlar, men ürümchi bilen qeshqerni ziyaret qilmaqchimen, bu ikki sheher xitayning medeniy bayliqlirigha töhpe qoshqan ikki qedimiy türk we islam shehiridur. Xitay bilen türk dunyasi we islam dunyasi otturisida köwrüklük roli oynawatqan bu sheherler tarixiy dostluqimiz we qoshnidarchiliqimizning simwolliridur”.

X/Turkish MFA

Türkiye TRT dölet téléwiziyesining xewirige asaslan'ghanda xaqan fidan bilen wang yi otturisida élip bérilghan söhbette, ghezzede urush toxtitish, pelestinning musteqilliqi toghrisida ikki dölet otturisida hemkarliq élip bérish, ikki dölet otturisidiki sodida türkiyening ziyan tartiwatqanliqi, bu tengpungsizliqni azaytish üchün xitayning türkiyedin ashliq sétiwélishi qatarliq mesililer otturigha qoyulghan.

Türkiye milliy istixbarat idarisi(MIT)ning sabiq bashliqi, hazirqi tashqi ishlar ministiri xaqan fidanning bu qétimliq xitay ziyaritide ürümchi bilen qeshqerge méngishtin burun bergen bayanati türkiyede qiziq témigha aylanmaqta.

Dunya Uyghur qurultiyi bu toghriliq X de bergen bayanatta mundaq déyilgen: “Biz dunya Uyghur qurultiyi bolush süpitimiz bilen, türkiye jumhuriyeti tashqi ishlar ministiri xaqan fidanning béyjingda bergen bayanatida, ürümchi we qeshqer shehirining türk we islam shehiri ikenlikini tekitlishi tarixiy heqiqetni otturigha qoyush jehettin zor tarixiy ehmiyetke ige dep qaraymiz. Biz hörmetlik xaqan fidanning xitaygha élip bériwatqan ziyariti jeryanida, Uyghurlar duchar boluwatqan insaniyetke qarshi jinayet we kishilik hoquq depsendichilikini otturigha qoyushini telep qilimiz. Xaqan fidan bashchiliqidiki türkiye ömikining xitayning yalghan teshwiqatigha wasite bolup qalmasliqini telep qilimiz.”

X/Turkish MFA

-2018Yili qurulghan kündin tartip, Uyghurlarni qollap kéliwatqan “Iyi” (yaxshi) partiyesining tashqi siyasetke mes'ul mu'awin re'isi, péshqedem diplomat exmet kamil erozan ependi bu heqtiki so'alimizgha téléfon uchuri arqiliq jawab bérip: “Xaqan fidan ürümchi we qeshqerge barghanda, xitay barliq küchi bilen‛shinjang Uyghur aptonom rayonida hemme ish yolida kétiwatidu‚ dep teshwiq qilidu. Menche tashqi ishlar ministirimiz xitayning qiltiqigha chüshti” dep yazghan.

Uyghurlarni qollap kéliwatqan öktichi partiyelerdin biri bolghan “Kélechek” partiyesining re'isi, sabiq bash ministir exmet dawut'oghluning mu'awini, türkiye parlaméntidiki ikki partiyening parlamént ezalirining guruppa mes'uli selchuq özdagh ependi, xaqan fidanning xitaygha élip bériwatqan ziyariti toghrisida köz qarishini bayan qilip mundaq dédi: “Partiyemizning re'isi exmet dawutoghlumu dégenidi: sherqiy türkistan'gha aldi bilen parlamént tekshürüsh ömiki, kishilik hoquqni tekshürüsh komitéti ezaliri bérishi kérek idi. Bulardin sirt gherb elliridin muxbirlar, kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we parlamént ezalirining erkin ékskursiye qilishigha ruxset qilishi kérek. Xitay eger ulargha ishikini achmisa, Uyghur irqiy qirghinchiliqi bar dégenlik bolidu”.

X/Turkish MFA

U, xaqan fidanning Uyghurlarni asas qilghan türkiy xelqler duchar boluwatqan kishilik hoquq depsendichilikini otturigha qoyushi kéreklikini bayan qilip mundaq dédi: “Tashqi ishlar ministiri xaqan fidan xitay rehberliri bilen körüshkende xitayning zémin pütünlükige hörmet qilimiz dewatidu. Buni dégen waqtida Uyghur, qazaq we qirghiz qatarliq xelqler duchar boluwatqan kishilik hoquq depsendichiliki toghrisida tekshürüsh élip bérishni telep qilishi kérek. Buni yépiq muzakirilerde dédimu? bilmeymen. Lékin metbu'at bayanatida bu heqte toxtalmidi. Bularni ashkarilishini telep qilimen.”

Sherqiy türkistan wexpisining sabiq re'isi hamutxan köktürk ependi, türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidanning “Ürümchi we qeshqer türk-islam shehiridur” déyish arqiliq, xitayning “Shinjang ezeldin xitayning ayrilmas bir parchisi” dégen sepsetisini ret qilghanliqini ilgiri sürdi.

Türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidan 3-iyun küni xitay kompartiyesi siyasiy biyurosining ezasi, siyasiy-qanun komitétining sékrétari chén wénching bilen körüshken idi. Chén wénching-5ayning 22-künidin 26-künigiche ürümchi, qeshqer, qorghas qatarliq jaylarda xizmet tekshürgende, rayonda “Térrorluqqa qarshi turush” ni “Da'imlashturush” we “Normallashturush” ni telep qilghan idi.

Xaqan fidan 5-iyun küni ürümchi we qeshqerni ziyaret qilghandin kéyin-6chésla türkiyege qaytidiken.