RFA/Oyghan
Мәлумки, һәр йили қазақистанда 31-майда коммунистик совет һакимийити йүргүзгән сиясий тәқибләшләр қурбанлирини хатириләш паалийәтлирини өткүзүш әнәнигә айланған. Шу җүмлидин уйғурларму тарихта «ату паҗиәси», «сталин тәқибләшлири» дәп нам алған сиясий тәқибләшләрдин қурбан болғанларға атап ядикарлиқларни орнитиш, нәзир-чирағ өткүзүш, филим чүшүрүш, мақалә елан қилиш охшаш ишларни атқуруп кәлмәктә. Шу мунасивәт билән йеқинда җумһурийәтлик «уйғур авази» гезитидә тарихчи абләхәт камалофниң «қанлиқ қирғинчилиққа немә сәвәб болди?», журналист шәмшидин аюпофниң «сәргарданлиқта өткән 13 йил» намлиқ мақалилири елан қилинди.
Игилишимизчә, йәттису уйғурлири 1917-йили русийәдә йүз бәргән өктәбир һөкүмәт өзгиришидин кейин бир нәччә қетим коммунистик совет һакимийити елип барған сиясәтниң қурбанлириға айланған иди. Шуларниң бири уйғурларда «ату паҗиәси» дегән нам елип, бу вәқә 1918-йилниң май ейида ғулҗа йоли бойиға җайлашқан уйғур йезилирида йүз бәрди. Митрофан мурайеф рәһбәрликидики қизил армийә әтрити совет һакимийитигә қарши чиқти дегән баһанә билән ғулҗа йоли бойиға җайлашқан бир нәччә уйғур йезилириниң аһалисини оққа тутти. Совет дәвридә бу паҗиәни хатириләш мәни қилинған болуп, пәқәт қазақистан мустәқиллиқ алғандин кейин уйғур җамаәтчилики әнә шу қанлиқ вәқә йүз бәргән чоң ақсу, қорам, қаратуруқ, таштиқара, йеңишәр охшаш йезиларда ядикарлиқлар орнитип, хатириләш паалийәтлирини өткүзүш мумкинчиликигә игә болди.
Туран университетиниң профессори, тарихчи абләт камалофниң ейтишичә, архип материяллирини өгиниш асасида «ату» совет һакимийити елип барған «қизил террор» ниң әң дәсләпки һәрикәтлириниң бири болған икән. Әмди өткән әсирниң 30-йиллири йүргүзүлгән сталин тәқиблири қизил террорниң чоққиси болған.
Радийомиз зияритини қобул қилған абләт камалоф вернийда, йәни алмута һәм униң әтрапида яшап кәлгән уйғурларниң казакларниң совет һакимийитигә қарши қозғилиңини қоллап-қуввәтлиши тинчлиқта яшаватқан уйғур деһқанлириға бала-қаза елип кәлгәнликини оттуриға қойди.
Абләт камалофниң ейтишичә, архип һөҗҗәтлиридә җазалиғучи әтрәттин аман қелиш үчүн уйғурлар ташлап кәткән бош йезиларда немә йүз бәргәнлики һәққидә хәвәрләр бар болуп, һазир бу материяллар тәпсилий тәтқиқ қилинмақта.
Абләт камалоф совет һакимийити һәм униң дүшмәнлириниң өз мәқсәтлиригә йетиш үчүн һәмдә уйғур вә башқиму хәлқләрни өзигә тартиш үчүн йәр мәсилисини пайдиланғанлиқини билдүрди.
Мәсилән, кеңәш һакимийитиниң һәрхил дәриҗидики дүшмәнлирини өз лагериға топлиған адмирал колчак қизил террордин зәрдаб чәккән йәттисуниң уйғур аһалисиниму өз тәрипигә тартишқа тиришқан.
Игилишимизчә, совет һакимийитиниң кейинки рәһбири сталин дәвридә сотсиз етилған, сүргүн қилинған, йиғивелиш лагерлириға паланған дөләт, партийә, мәдәнийәт әрбаблири, зиялийлар, деһқанлар, һәрбийләр вә башқилар милйонлап санилиду. Сталин йүргүзгән тәқибләш сияситидин уйғурлар йәнила қаттиқ азаб чәккән.
Тонулған язғучи исмайилҗан иминофниң ейтишичә, абдулла розибақийеф, исмаил тайироф, нур исрайилоф, абдулһәй муһәммәдий қатарлиқ уйғурниң миңлиған атақлиқ шәхслири шу сиясәтниң қурбанлириға айланған икән. У әнә шу тәқибләнгәнләр ичидә өзиниңму атиси абдуқадир қаримниңму болғанлиқини ейтип, бу һәқтә өз қарашлирини оттуриға қойди.
