Uyghurlarning azabliri bilen yézilghan bingtüenning 70 yilliq qizil hékayisi(1)

Tarixi matériyallarda körsitilishiche, xitay kommunistik partiyesi qoshunliri 1949-yilining axirida Uyghur élige bésip kirgendin kiyin, 1954-yili 10-ayda xelq azadliq armiyesi dep atalghan mezkur qoshunlar we gomindangning Uyghur élide teslim bolghan qisimliridin mexsus ishlepchiqirish we qurulush armiyesi qurup chiqilghan.

Mustemlikining 70 yilliq daghdughisi

1-Öktebir Uyghur aptonom rayoni qurulghanliqining 74 yilliqi toghruluq hazirghiche héchqandaq sada chiqarmighan xitay hökümiti, 2024-yili 10-ayning 7-küni, ürümchide shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüeni qurulghanliqining 70 yilliqini daghdughiliq tebriklesh yighini ötküzdi.

Xitayning Uyghur élidiki “Shinjang bingtüeni” xitay xelq jumhuriyitining ölke we ministirliq derijilik alahide orgini bolup, bu, xitay kommunistik partiyesi, hökümet we herbiy birleshken, alahide bashqurush sistémisini yolgha qoyghan bir gewdidur. Bingtüenning jughrapiyelik orni Uyghur aptonom rayonida bolsimu emma u Uyghur aptonom rayoni hökümitige qarimaydu, belki xitay merkiziy hökümitining bashqurushida bolup kelmekte.

“Shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüeni” ning tesiri küchiyip, Uyghur aptonom rayonining siyasiy, iqtisadiy orni barghanche ajizlawatqan, shundaqla bingtüen Uyghurlarni basturushta oynighan roli seweblik gherb ellirining émbargosigha uchrighan bir peytte, xitay da'iriliri 7-öktebir küni ürümchide daghdughiliq ötküzgen bu tebriklesh yighin'gha, xitay re'isi shi jinpingning xitay merkizi komitéti, merkizi herbiy ishlar komitéti we xitay dölet ishliri kabinéti (gowuyüen) din terkib tapqan alahide wekiller ömikini ewetkenliki melum.

Merkez wekiller ömikining ömek bashliqi, xitay kommunistik partiyesi merkiziy komitéti siyasiy biyurosining ezasi xé liféng merkiziy komitét, dölet ishliri kabinéti we merkiziy herbiy ishlar komitétigha wakaliten shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüeni qurulghanliqining 70 yilliqini tebrikligen.

Merkezdin tebrik we buyruq

Xé liféng sözide 70 yildin buyan, bingtüenning partiye merkiziy komitétining küchlük rehberlikide, boz yer özleshtürüp chégrani muhapizet qilish burchini ada qilip kelgenlikini, bolupmu shi jinping rehberlikide öz wezipisini yaxshi orunlighanliqini medhiyeligen bolsa, ma shingrüy, bingtüenning milletler ittipaqliqini ilgiri sürüsh, jem'iyet muqimliqini qoghdash, döletning chégra mudapi'esini mustehkemlesh üchün öchmes tarixiy töhpilerni qoshqanliqini tekitligen. Shundaqla u, “Bingtüen bilen yerlik ‛bir taxta shahmat‚ ‛bir a'ile kishiliri‚ dégen idiyeni bashtin-axirghiche singdürüshte ching turup, bingtüen bilen yerlikning yughurma tereqqiyatida yéngi bösüsh hasil qilishqa türtke bolush kérek” dep tekitligen.

Bolupmu xitay kompartiyesi merkiziy komitétining tebrik xétide, shi jinping yadroluqidiki shinjangni idare qilish istratégiyeside bingtüenning rayonda atalmish nopus bayliqini elalashturush, chégra rayonni emin tapquzush we chégrani mustehkemleshte muqimlashturghuchiliq roli oynighanliqi hemde yerlik bilen chongqur arilishish yughurulush, jem'iyet muqimliqi we ebediy eminlikini ishqa ashurushtiki tengdashsiz rolini jari qildurghanliqliri alahide tekitlen'gen.

Mutexessisler: xitay her qandaq bedelge qarimay Uyghur élini tutup turush üchün bingtüenni dawamliq kücheytidu

Amérikadiki xitayni tetqiq qiliwatqan mutexessislerdin tunggan ziyaliysi maju ependi xitayning bingtüen qurulghanliqining 70 yilliqini alahide tebriklishining, xitay hökümitining gherbning tenqid yaki jazalirigha qarimay bingtüen arqiliq Uyghur élini munqerz qilishni téximu kücheytidighanliqidin dérek béridighanliqini otturigha qoyup mundaq dédi:

 “Kommunistik partiye 1954-yili shinjang ishlepchiqirish we qurulush armiyesi, yeni bingtüeni qurghandin buyan uning omumiy mustemlikichilik siyasitini belgilidi. Hazirmu Uyghur élide herbiy boz yer özleshtürüsh, xitay köchmenliri we herbiyleshtürüsh arqiliq ishghal qilish siyasitide özgirish bolmidi. Gerche, bingtüen shunche zor daghdugha arqiliq özini hayatiy küchke tolghandek körsitip, muweppeqiyetlirini tentene qiliwatqan bolsimu, emeliyette u, amérika we dunyadiki asasliq iqtisadiy gewdilerning jazalishigha uchrimaqta. Bingtüen da'iriliri emeliyette intayin hiyligerdur. Kommunist partiyege sadaqetmen mezkur organ jazalashtin kéyin, dölet we kompartiyening meblighi bilen özini saqlash üchün tirkishiwatidu.”

Maju yene xitay kompartiyesining bingtüenning öz burchini dawamliq ada qilishini tekrarlishidin némilerni körüwélish mumkinliki heqqide toxtilip yene mundaq dédi:

“Xitay kommunistik partiyesi Uyghurlargha medeniyet qirghinchiliqi élip bérish, barliq tereplerdin irqi qirghinchiliq siyasiy sistémisini emeliyleshtürüsh we herbiy küch arqiliq bu jayni dawamliq mustemlikide tutup turushni özlirining asasliq wezipisige aylandi. Kelgüside bingtüen Uyghur élide xitay kommunist hökümitining mustemlike siyasitini téximu rehimsiz usullar bilen dawamliq ijra qilidu. Shunga, hetta xitay iqtisadida téximu chong kirizis yaki chöküsh körülgen teqdirdimu, bingtüen yenila xitay hökümitining qollishigha érishidu” .

Barghanche kölemlishiwatqan bingtüenning orni we kölimi

Shinjang ishlepchiqirish we qurulush armiyesi-bingtüen, Uyghur aptonom rayonining herqaysi memuriy rayonlirigha kéngeygen.

70 Yilliq tarixta, xitayning bingtüeni Uyghur élining jungghar oymanliqidiki qurban tongghut qumluqi we Uyghur élining jenubidiki tarim oymanliqidiki teklimakan qumluqi etrapidiki zor kölemdiki bostanliqlar we su menbelirini igiligen.

 Tengri taghning shimalidin jenubighiche 14 diwiziyesi bolghan bingtüen yene yéqinqi yillarda 12 sheher we 100 din artuq kichik sheher pilanlighan we qurghan. Mutexessisler xitay miqyasida Uyghur élidin bashqa jayda bingtüendin ibaret bu xil ghayet zor öz aldigha herbiy qoshun, hökümet, yer-zémin hem qoralliq puqralirigha ige hakimiyet sheklining mewjut emeslikini otturigha qoyup kelmekte.

 “Bingtüen xewerler tori” diki bingtüenining qurghan 12 yéngi shehirining xeritidiki ornidin qarighanda, ularning köpinchisi Uyghur aptonom rayonining derya-éqinliri, chégra boyliri we muhim qatnash tügünige jaylashqan, bularning xitayning ichki ölkiliri we chet eller bilen torlashqan qatnash sistémisi berpa qilin'ghan bolup, ularda ayrodurum, poyiz istansisi qatarliqlar tesis qilin'ghan.

 Bu sheherler töwendikiche: 1-diwiziyening alar (eslidiki Uyghurlarning aral yézisi) shehiri, 2-diwiziyening tyémén'gu'en (bash'egim) shehiri, 3-diwiziyening tumshuq shehiri, 4-diwiziyening kökdala shehiri, 5-diwiziyening shu'angxé (menisi qosh derya) shehiri. 6-Diwiziyening wujyang shehiri, 7-diwiziyening xuyangxé (toghraq éqin) shehiri, 8-diwiziyening shixenze shehiri, 9-diwiziyening beyyang shehiri, 10-diwiziyening béytün shehiri, 13-diwiziyening shinshing (yéngi yultuz) shehiri we 14-diwiziyening kunyu (qurumqash) shehiri.

Tarixi matériyallarda körsitilishiche, xitay kommunistik partiyesi qoshunliri 1949-yilining axirida Uyghur élige bésip kirgendin kiyin, 1954-yili 10-ayda xelq azadliq armiyesi dep atalghan mezkur qoshunlar we gomindangning Uyghur élide teslim bolghan qisimliridin mexsus ishlepchiqirish we qurulush armiyesi qurup chiqilghan. Eyni waqitta bularning mejburiyiti “Emgek bilen eskiriy ishlarni birleshtürüsh, esker turghuzup boz yer özleshtürüp, chégrani muhapizet qilish” dep belgilen'gen. Kéyinche yene xitay ölkiliridiki éghir we qebih jinayet ötküzgenlerni palaydighan jay bolup kelgen.

Bingtüen hazirgha kelgüchi Uyghur élining herqaysi jayliridiki wilayet we oblastlarni qorshawgha alghan asasta jem'iy 14 diwiziye, 244 polk qurghan bolup, bularning ichidiki 175 polk Uyghur élidiki 63 sheher‏-nahiyege jaylashturulghan. Bingtüen yéqinqi yillarda barghanche jenubqa qarap kéngeymekte we tesir da'irisini kéngeytip, xitay nopusini jenubqa köplep yerleshtürmekte.

Xitay da'iriliri bingtüenning 70 yildin buyan Uyghur élining shara'iti eng nachar we japaliq jaylirida yiltiz tartip, boz yer özleshtürüsh arqiliq Uyghur élini güllendürgenlikini, muhapizet qilghanliqi we tereqqiy qildurghanliqini küchep teshwiqat qilmaqta.

Dadisi amérikaliq diplomat, apisi xitay millitidin bolghan amérikaliq yazghuchi térisa (xen shu) xanimning 1966-yildin 1976-yilghiche bolghan 10 yilliq yashliq hayati Uyghur diyaridiki bingtüenning 3-diwiziyesi, yeni del bügünki tumshuq shehiride ötken. Térisa xanim amérikagha qaytip kelgendin kéyin Uyghurlar heqqide mexsus kitab yézip élan qilghanidi.

Térisa xanim radiyomiz ziyaritini qobul qilip, “Bingtüen ming yillardin béri Uyghur xelqige tewe Uyghur élini igilep yatqan kichik impériye” dédi. U xitayning teshwiqatlirining eksiche bingtüenning Uyghur rayonidiki eng munbet yerlirini, bayliq we su menbelirini igilep kelgenlikini otturigha qoyup: “Bingtüen, 70 yildin buyan Uyghur xelqining mislisiz azab oqubetliri bedilige mewjut bolup turmaqta” deydu.

U yene mundaq dédi: “Xitay merkizi hökümitige biwasite qaraydighan shinjanggha orunlashqan bingtüen Uyghur élidiki bir mustemlikechi impériyege oxshaydu. Emma bu impériye merkizi hökümet teripidin bashqurulidu”.

Bingtüenning 70 yilliq musapisidiki istratégiyelik wezipisi-mustemlike qilish

Shinjang ishlepchiqirish we qurulush bingtüeni herbiy organlar we qoralliq organlar bilen “Yérim herbiy gewde” bolup teshkillen'gen. Bingtüen, diwiziye, polk we shirketning herbiy teshkiliy qurulmisida qomandan, diwiziye qomandani, polk komandiri qatarliq herbiy unwanlar qollinilidu. Bingtüen yene “Xitay yéngi qurulush guruhi shirkiti” depmu atilidu. U déhqanchiliq, sana'et, qatnash, qurulush we sodini birleshtürgen we iqtisadiy qurulush wezipisini üstige alghan dölet ilkidiki chong karxana.

Xitay merkizi hökümiti bingtüenige ewetken tebrik xétide uning wezipisi qaytidin békitilgen bolup, jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemleshni türlük xizmetlerning asasi liniyesi qilish, muqimliqni qoghdap chégrani muhapizet qilish iqtidarini üzlüksiz östürüsh, bingtüen bilen yerlikning yughurma tereqqiyatini chongqurlashturup, yéngi dewrdiki mes'uliyiti, burchini sadiqliq bilen ada qilish telep qilin'ghan.

“Bingtüen xewerliri”, “Shinjang géziti” qatarliqlarning 7-öktebirdiki bash xewerlirige qarighanda, bingtüen qurulghanliqining 70 yilliqi peytide, xitay merkiziy hökümiti shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüenige tebrik xéti ewetip, bingtüenning qoralliq qisim, herbiy we saqchiliri, kadir hem ammisining 70 yildin buyan, “Yer igilep chégra saqlash” tin ibaret tarixiy burchini sadiqliq bilen ada qilip kéliwatqanliqini, jem'iyet muqimliqini qoghdash, döletning chégra mudapi'esini mustehkemleshke öchmes tarixiy töhpe qoshqanliqini medhiyeligen.

Bingtüen nopusi we yerlik bilen qoshulup kétish

Bingtüenning nopusining xitayning 2021-yilining axirida we 2022-yilining béshidiki nopus tekshürüsh istatistikisida 3 milyon 4851 milyon ikenliki körsitilgenidi. Közetküchiler bolsa, bingtüenining bashqurush tewelikidiki 14 diwiziyesi we sheherliridiki nopusning 5 milyondin éship ketkenlikini mölcherlimekte.

Bingtüenning 70 yilliq musapisi heqqidiki teshwiqatlirida, bingtüenning yéqinqi yillarda, “Milletler ara toylishishni ilgiri sürüsh”, “Yerlik xelq bilen xitaylarni öz ara yughuruwétish”, “Medeniyet bilen ozuqlandurush” dégendek assimilyatsiye siyasitide ülgilik rol oynighanliqimu gewdilinidu. Bu heqte: “Shinjang jem'iyitige toluq singip kirip, mes'uliyiti we wezipisini orundash jeryanida yéngiche ijtima'iy qurulma we mehelle muhitini dawamliq berpa qildi. Bingtüendiki her qaysi milletlerning kadirliri we xizmetchiliri yerliktiki asasiy qatlamdiki kishiler bilen birliship, dostlashti we tughqanlirini tonup yetti. Ularning ichide, xitay kadirlar az sanliq millettin bolghan kishiler bilen jüpleshti” déyilgen.

 Shi jinping 2022-yili shinjang ishlepchiqirish we qurulush bingtüenini ziyaret qilghanda, bingtüenning istratégiyelik ornining nahayiti muhimliqini tekitligenidi.

Bingtüenning 70 yilliqini qutluqlash teshwiqatlirida, uning rayondiki muqimliqni saqlash we chégrani qoghdash iqtidarining zor derijide östürülüp, ela süpetlik iqtisadiy tereqqiyat sewiyesining üzlüksiz yuqiri kötürülüp, pen-téxnikida yéngi muweppeqiyetlerni qolgha keltürülgenlikimu teshwiq qilinmaqta.

Shinxu'a agéntliqining, 10-ayning 6-künidiki xewiride körsitilishiche, ötken 70 yilda bingtüen chégra muqimliqini qoghdash, shinjangni tereqqiy qildurush we qurushtiki muhim küch bolup, yerliktiki namratliq we qalaq weziyetni özgertish üchün qiyin japaliq shara'itlarda we chöllerde “Keskin jeng” qilghanmish.

Térisa xanim “Bingtüen Uyghur xelqining qan-yashliri bedilige mewjut bolup keldi”

Térisa xanim radiyomiz ziyaritini qobul qilip, bingtüenning del xitayning teshwiqat qiliwatqanlirining eksiche ikenlikini, qurulghandin bashlap, xitay nopusi arqiliq Uyghur diyarini ishghal qilghan bu alahide xitay armiyesining, ming yillardin buyan Uyghurlarning öz makanida berpa qilghan bostanliqlirini, bayliqlirini igilep kelgenlikini, Uyghurlarning mislisiz azab-oqubetliri bedilige mewjut bolup turuwatqanliqini alahide eskertip mundaq dédi:

“Men Uyghur élide xitayning bingtüenni qurushi we uni barghanche kéngeytishi jeryanida, bu jayda yashap kelgen Uyghur xelqining ming yillardin uzaq tarixta qurghan bostanliqlirini weyran qilip, Uyghur rayonidiki déhqanchiliq üchün ishlitidighan munbet yerlerni igilep, yer échish bahaniside bostanliqlarni weyran qilip qumlashturup yoqatqanliqlirigha shahit boldum. Uning Uyghur élige balayi'apet bolghandin bashqa héchqandaq töhpisi yoq. Men uning 70 yildin buyan Uyghur éli we xelqige élip kelgen apetlirini mundaq nuqtilargha yighinchaqlaymen.  1.Chégra rayonning muqimliqini qoghdash namida rayon'gha köplep xitay köchmenlirini köchürüp kélip, bu jayda ezeldin asasliq salmaqni igilep kelgen yerlik Uyghurlar nopusini barghanche azaytish, shalanglashturup, hetta éritip tügitish rolini oynimaqta. 2.Uning yene bir roli shuki, u xitayning gulagidur. U, xitay ichide jinayet ötküzgen yaki xitay kompartiyesige qarshi chiqqanlarni yötkep kélip jazalaydighan orun bolup keldi. 3.Bingtüendiki xitaylar dinsiz xitaylar, xitay hökümiti dinsiz bu herbiy küchi bilen yerlik musulmanlarning diniy étiqadini basturdi. 4.Ilgiri tekitliginimdek, Uyghur élining nechche ming yildin buyan Uyghur xelqi berpa qilghan étizlirini, munbet tupraq, baghu-bostanliqlirini weyran qilish rolini oynidi”.

Bingtüenni téximu qudret tapquzush arqisida

Uyghur rayoni istatistika idarisining sanliq melumatlirida körsitilishiche, Uyghur rayonining 2023-yildiki GDP si 369 milyard 600 milyon yüen'ge yétidiken. Halbuki bultur bingtüenning kishi béshigha toghra kélidighan GDP si bolsa tunji qétim 100 ming yüendin artip, xitayning otturiche sewiyesidin éship ketken hem kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi 40 ming yüendin köp bolghan.

2023-Yili, bingtüenning ashliq ishlepchiqirishi döletning %0.39 Ni igilep, döletning omumiy mehsulat miqdarining %10.2 Ni igiligen.

Xitaydiki krémniy, polissikonning mehsulat miqdari ayrim-ayrim halda %21.9 We %17.2 Ni igileydiken.

 2024-Yili 6-ayghiche, bingtüen soda orunlirining sani 8000 ge yetken.

Ilgiri shixenzidiki bingtüen institutida oqutquchiliq qilghan, hazir amérikada yashawatqan Uyghur közetküchi ilshat hesen ependi, bingtüenning kelgüside hetta Uyghur élini pütünley qoligha élishni nishanlawatqanliqini, xitaymu bu meqsiti üchün bingtüenning iqtisadi hemde istratégiyelik ornini dawamliq kücheytip bériwatqanliqini otturigha qoydi.

Bingtüen 70 yilliq musapiside Uyghurlarni basturushta qandaq rollarni oynap keldi, irqi qirghinchiliqtichu? xitay bingtüenning 70 yilliq qizil hékayisini tentene qilishi arqisida dunyagha qandaq signal bermekte? bu toghruluq kéyinki anglitishlirimizda dawamida anglitimiz.