Uyghur “Bala qullar” ning sin körünüshliri küchlük endishe qozghimaqta

Uyghur ilida paxta tériwatqan Uyghur ösmür qiz

Uyghur mejburiy emgiki bilen ishlen'gen tawarlarning import qilinishini axirlashturush chaqiriqi kishilik hoquq we insaniy exlaq ölchimi süpitide küchiyiwatqan yéqinqi mezgillerde, xitayning “Tik-tok” qatarliq ijtima'iy taratqulirida xitayning kiyim-kichek, yémek-ichmek pishshiqlap ishlesh zawutlirida Uyghurlarning dawamliq türde erzan emgek küchi süpitide ishlewatqanliqigha da'ir sin we süretlik ispatlar arqa-arqidin ashkarlanmaqta. Hetta qoramigha yetmigen her xil yashtiki Uyghur baliliriningmu mejburiy ishqa séliniwatqanliqi, Uyghur balilarning “Qulluq emgiki” ge séliniwatqanliqining janliq ispati süpitide chet ellerdiki Uyghurlar arisida zor ghulghula qozghimaqta.

 Bu sin körünüshlirining beziliride Uyghur baliliri éghir emgektin bash kötürmey ishlewatqanliqi ipadilense, yene beziliride bu balilarning ata- anisi bilen teng xitaylarning zawutlirida nahayiti erzan ish heqqi bilen iplewatqanliqi yézilghan. Yene bir qisqa sin körünishide yémeklik pishshiqlap ishlesh zawutida ishlewatqan 10 yashlardiki bir Uyghur bala xitay xojayinning “Tönügün qanche pul tapting? bügünchu?” dégen so'allirigha “Tönügün 12 yüen taptim, bügün 5 yüen taptim,” dep jawab bergenlikini körimiz.

Buning aldidimu Uyghur balilirining yangaq aqlash, paxta térish, pemidur yighishqa oxshash emgeklerge qatnishiwatqanliqi ashkarlinip, xelq'araliq kishilik hoquq teshkilatlirining küchlük tenqidige uchrighan idi.

Xitay hökümiti Uyghurlarni keng kölemde tutqun qilip lagérlargha qamighan, yene bir qismini xitay karxana-zawutlirida erzan emgek küchi qilip ishlitiwatqan yéqinqi 5 yildin buyan, xitay hökümiti dunya jam'etchiliki teripidin qattiq tenqidlinip kelmekte. Uyghur baliliriningmu qulluq emgikidin mustesna qalmighanliqi, hetta ularning adem bédikchilirining qurbanigha ayliniwatqanliqi Uyghur irqiy qirghinchiliqning échinarliq bir ipadisi süpitide otturigha chiqmaqta.

Xelq'araliq axbaratlarda Uyghur diyaridiki mejburiy emgek we lagérlarning ich yüzini ashkarlashta muhim rol oynighan qazaq lagér shahidi gulzire awulqan qizi ziyaritimizni qobul qilip, özi emgekke sélin'ghan ili ju'owen peley zawutida  lagérlardin élip kélin'gen 15 neper qoramigha yetmigen Uyghur we qazaq qizlarningmu barliqini ashkarilidi. U mundaq dédi: “ 16-17 Yashliq se'ide dégen bir Uyghur qiz we gulden'ay dégen qazaq qiz bar idi, ularmu bizge oxshash künde 14-15 sa'et zawutta ishleytti. Bir qolqapni 10 tiyindin tikisiler deytti. Künde 20 din artuq peley tikettuq, emma héchqaysimiz toluq ma'ashimizni élip baqmiduq. 3 Ay ishliginimge aran 220 yüen berdi.”

U balilarni, bolupmu qoramigha yetmigenlerni mejbury ishlitishning lagérlardin bashqa yene mekteplerdimu mewjut mesile ikenlikini bildürdi: “Bizning yézimida hetta ottura mektepning 14-15 yashtiki balilirimu oxshashla qonaq aqlashqa mejburiy sélin'ghan.”

Xitayning hashar emgikige hetta balilarningmu mejburlap kelgenliki Uyghurlarning inkasliri arqiliq köp qétim ashkarlan'ghan idi. Hazir türkiyede yashawatqan nam-sheripini ashkarilashni xalimaydighan aqsuluq Uyghur qiz özining 7 yashlardin tartipla mekteptin orunlashturghan her türlük hashargha qatniship chong bolghanliqini, emgek küchi az bolghan bezi a'ililerde balilarningmu hökümetning hashar séliqini töleshke mejburlinip kéliwatqanliqini éytti.

-2020Yili séntebirde amérika xelq'ara emgek ishliri byurosi “Balilar emgiki yaki mejburiy emgek arqiliq ishlepchiqirilghan mehsulatlar tizimliki” namliq yüz nechche betlik bir doklat élan qilghan idi. Doklatta 2005-yilidin 2020-yili 30-séntebirgiche bolghan ariliqta amérikagha xitay,  kambodzha qatarliq 77 dölettin import qilin'ghan balilar emgiki yaki mejburiy emgek arqiliq ishlepchiqirilghanliqi delillen'gen 155 xil mehsulatning tizimliki sunulghan.

Amérika emgek ishliri ministiri éwgén skaliye mezkur doklatta mundaq dégen: “Emgek küchlirining bext-sa'aditi ministirliqimizning wezipisining yadrosi. Shunglashqa biz uninggha kapaletlik qilish üchün tirishimiz. Balilar emgek küchi, mejburiy emgek,  adem etkeschilikining emgiki arqiliq ishlepchiqirilghan mehsulatlargha amérika bazirida orun yoq.”

“Xitay xelq jumhuriyitining quramigha yetmigenlerni qoghdash qanuni” 3 -bap, 38-maddisida “Herqandaq teshkilat yaki shexsning yéshi 16 ge toshmighanlarni ishlitishke bolmaydu” dep békitilgen.

Uningda yene mundaq déyilgen: “Her qandaq teshkilat yaki shexs döletning alaqidar belgilimisi boyiche quramigha yetmigenlerdin yéshi 16 ge toshup, 18 ge toshmighanlirini ishletkende, ish türi, emgek waqti, emgek sijilliqi we muhapizet tedbiri qatarliq jehetlerde döletning belgilimisini ijra qilishi lazim. Quramigha yetmigenlerni jismaniy we rohiy saghlamliqigha ziyanliq bek éghir,  zeherlik,xewplik emgekke sélishqa yaki xeterlik meshghulat qildurushqa bolmaydu.”

Gerche xitay hökümitining qanunida bala ishchilarni ishlitishning qanunsizliqi belgilen'gen bolsimu, emma xitay da'irilirining bu qanunni emeliy ijra qilishtiki belgilimilirining mukemmel bolmasliqi, bolupmu iqtisadiy menpe'etning ziyade tekitlinishi qatarliq amillarning yerlik hökümet da'iriliride zawut- fabrikilarda bala ishchilarning erzan emgek küchi bolup, qanunsiz ishlishige yol qoyush we bu ehwalning omumlishishini keltürüp chiqarghanliqi hemde balilar we ayallar hoquqining heqiqi kapaletke ige qilinmighanliqi kishilik hoquq teshkilatlirining doklatlirida tekrar tenqidlinip kelmekte. Xitayda bu jinayet tekrar we éghir derijide mewjut bolup kelmekte.

Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi zubeyre shemsidin xanim yoqiriqi sin körünüshliride ashkara boluwatqan Uyghur bala ishchilarning paji'elik ehwalini, xitayning özi chiqarghan qanunlirigha ozining éghir derijide xilapliq qiliwatqanliqining bir ispati, dep körsetti.