Kambrij oqughuchilar uyushmisi “Uyghur di'alogi” munazirisi élip barghan

30-May küni kambrij oqughuchilar uyushmisi en'gliye parlamént ezasi nusret gheni xanim bilen dunya Uyghur qurultiyi london ishxanisining mudiri rehime mehmut xanimni teklip qilip “Uyghur di'alogi” dégen témida munazire uyushturghan.

Kambrij oqughuchilar uyushmisi en'gliyening kambrij shehiride 1815-yili qurulghan munazire we söz erkinlikini qoghdash uyushmisi bolup, u dunyadiki tarixi eng uzun munazire munbiri hésablinidiken. Mezkur munber bu heptilik munazirisini awazi boghulghan Uyghurlar üchün hazirlighan.

Mezkur munazirige kambrij oqughuchilar uyushmisining ezaliri neq meydandin qatnashqan bolup, nusret gheni xanim Uyghurlarning nöwettiki échinishliq weziyitini tonushturghan. Yashlarning awazi boghulghan milyonlighan Uyghurning awazi bolushi kérekliki tekitligen.

26-Mart küni xitay tashqi ishlar ministirliqi en'gliyening besh neper parlamént ezasini öz ichige alghan toqquz shexs we töt orun'gha jaza tedbiri élan qilghanidi. Nusret gheni xanim jaza tedbiri élan qilin'ghan parlamént ezalirining biri.

Nusret ghéni xanim en'gliye parlaméntida Uyghurlarning awazi bolghanliqi üchün xitay hökümitining özige jaza tedbiri élan qilghanliqni éytqan we yene mundaq dégen: “Parlamént ezalirigha yürgüzülgen jaza tedbiri en'gliye parlaménti üchün bir ‛oyghitish‚ boldi. Emeliyette bu hemmimizge bérilgen bir signal. Besh neper parlamént ezasi peqet Uyghurlargha yürgüzülüwatqan dehshetlik basturushlar heqqide sözligenlikimiz üchün xitay hökümiti bizge jaza tedbiri élan qildi. Ular démokratik dölette siler teyinligen parlamént ezalirini jimiqturushqa urundi. Bu arqiliq xitay kompartiyesi ‛siler Uyghurlar heqqide söz qilalmaysiler‚ depla qalmastin belki ‛siler en'gliyening asasi qanunigha we en'gliye dölitige wekillik qilalmaysiler‚ dewatidu. Shunglashqa xitay kompartiyesi ‛sözliyelmeysen‚ dégen téméda bu munberde sözlesh pursitige érishkenlikimdin tolimu xursen boldum”.

Nusret ghéni xanim munazire jeryanida xitay hakimiyitining Uyghurlargha qarita sistémiliq halda yolgha qoyuwatqan mejburiy emgek, Uyghur ayallirini mejburiy tughmas qilish, Uyghur balilirini ata-aniliridin, Uyghur medeniyitidin ayrip xitay idé'ologiyesi bilen yétishtürüsh qatarliq mesililerni birmu-bir chüshendürüp ötken.

Rehime mehmut xanim BBC, ITV qatarliq dangliq axbarat wasitiliride xitayning lagérliridin qutulup chiqqan lagér shahitlirigha terjimanliq qilghan bolup, u söhbet jeryanida ashu lagér shahitlirining öz éghizidin anglighan lagérda yüz bergen qiyin-qistaq, qiz-ayallargha kolléktip basqunchiliq qilish qatarliq Uyghurlargha yürgüzülüwatqan dehshetlik zulumni anglatqan. U weqelerni anglatqandin kéyin mundaq dégen: “Nahayiti qorqunchluq! méning xelqim siz tesewwurmu qilalmaydighan zulumgha uchrawatidu”.

En'gliye parlaménti xitayning Uyghur we bashqa türkiy milletlerge qaratqan basturushlirini “Irqiy qirghinchiliq” dep tonughan bolup, nusret gheni xanim en'gliye hökümitidin emeliy heriket qollinishni telep qilghan.

Munazirige qatnashqa oqughuchilar bu xil ehwalda özlirining néme ish qilalaydighanliqini sorighanda nusret gheni xanim yashlarning Uyghur mejburiy emgiki arqiliq ishlepchiqirilghan mehsulatlarni almasliq we mejburiy emgekke chétishliq shirketlerni ashkarilash arqiliq Uyghurlargha yürgüzülüwatqan zulumni toxtitishqa yardemde bolalaydighanliqini otturigha qoyghan. We yene mundaq dégen: “Bezi chong shirketler ‛biz shinjangda undaq ishlarning barliqni bilmeydikenmiz‚ dep turuwalidu, siler undaq shirketlerni ijtima'iy taratqularda ashkarilisanglar bolidu. Ular elwette bilidu, hem mejburiy emgekning aldini alalaydu, lékin ularning bu heqte bergen jawabi bekla tuturuqsiz. En'gliyediki nurghun chok karxanilar we xelq'araliq karxanilar özlirining ishlepchiqirish zenjirining nahayiti saghlam ikenlikini éytishidu. Emma shinjanggha munasiwetlik mallarni tekshürgende mejburiy emgek ishlitilmigenlikige da'ir héchqandaq ispat yoq. En'gliye bolush süpitimiz bilen bizning qimmet qarishimiz nege ketti? adaletke tutqan ölchimimizge qayta qarap chiqayli. Emdi silermu xewerdar boldunglar. Barliq ijtima'iy taratquliringlarda tarqitinglar, siler bilidighan mejburiy emgekke chétishliq markilarni ashkarilanglar”.

U yene mundaq dédi: “Biz néme ish boluwatqanliqni bilip turup, héch ish bolmighandek ishimizni dawam qilsaq bolmaydu. Biz choqum bu wehshiylikni toxtitish üchün bir ish qilishimiz kérek. Rehimege oxshash kishiler özining hayati bedilige bizge heqiqetni körsitip bériwatidu. Biz ehwaldin xewerdar bolduq, emdi néme qilimiz? bu hergizmu tallash emes belki bizning mes'uliyitimiz”.

Rehime mehmut xanim axirida radiyomizning ziyaritini qobul qilip, mezkur munazirining qatnashquchilar arisidiki inkasi heqqide mundaq dédi: “Söhbet tügigendin kéyin so'allar nahayiti köp boldi. Asasliqi Uyghur mesiliside oqughuchilarning rolini jari qildurush, xelq arisida Uyghur mesilisini téximu köp anglitish heqqide pikirler otturigha qoyuldi”.

Kambrij oqughuchilar uyushmisining re'isi jo'il rosén munazirini munu sözler bilen axirlashturdi: “Emdi yuqirida déyilgen sözlerni heriketke aylandurush hemmimizning ijtima'iy mes'uliyiti we exlaqi burchimizgha aylandi. Kambrij oqughuchilar uyushmisigha we 70 ming ezasigha wakaliten silerge rehmet éytimen. Mushundaq munaziriler bizning mewjut bolushimizning sewebi. Pikir erkinlikini qoghdash bizning wezipimiz. Méningche bügün biz shu wezipimizni orunliduq. Rehmet”.