Тия ле: “уйғур диярида тәрәпсиз һалдики әмгәк тәкшүрүши елип бериш мумкинчилики йоқ”

Америка әмгәк министирлиқиниң хәлқара ишлириға мәсул муавин ярдәмчи министири тия ле (Thea Lee) гуваһлиқ бериватқан көрүнүш. 2024-Йили 30-апрел, вашингтон

Германийә аптомобил ширкити волкисвагенниң бир әмгәк мупәттиши ширкити арқилиқ уйғур диярида тәкшүрүш елип берип, бу ширкәтниң үрүмчидики завутида мәҗбурий әмгәкниң йоқлуқини илгири сүрүши, бу райондики иҗтимаий мупәттишлик хизмитиниң ишәнчликликигә соал пәйда қилған иди. Америка дөләт мәҗлисиниң бир комитети 30-апрел күни чақирған бу һәқтики гуваһлиқ йиғинида, уйғур диярида тәрәпсиз әмгәк тәкшүрүши елип берип, ширкәтләрниң мәҗбурий әмгәк билән болған бағлинишини мупәттиш қилишниң мумкинлики вә ишәнчликлик дәриҗиси нуқтилиқ музакирә қилинған мәсилиләрниң бири болди.

Йиғинда гуваһлиқ бәргән америка әмгәк министирлиқиниң хәлқара ишлириға мәсул муавин ярдәмчи министири тия ле (Thea Lee)  ханимниң көрситишичә, мәвҗут вәзийәттә әмгәк мупәттиш ширкәтлириниң уйғур диярида тәрәпсиз һалдики әмгәк тәкшүрүши елип бериш мумкинчилики йоқ икән.

Тия ле 30-апрел америка дөләт мәҗлисиниң хитай ишлири иҗраийә комитетида гуваһлиқ берип мундақ деди: “шинҗаңдики кишиләр, болупму аз санлиқ милләтләр хитай һөкүмитидин қорқуп яшайду. Америка һөкүмитиниң 2021-йили елан қилған вә 2023-йили 9-айда қайта йеңиланған сода мәслиһәт көрсәтмисидә ейтилғинидәк, шинҗаңда елип берилған һәрқандақ әмгәк тәкшүрүшини һөкүмәтниң назарәтчиликисиз, ишчиларни обйектип, әркин зиярәт қилиш арқилиқ елип барғили болмайду.”

 Тия лениң көрситишичә, бу районда ишчилар қолға елиништин қорқуп, тәкшүргүчиләр билән һәқиқий учурларни ортақлашмайдикән. У мундақ деди: “тәкшүргүчиләрниң ишчилар билән елип барған зиярәтлиригә ишинишкә болмайду. Чүнки қаттиқ назарәт, тутқун қилиниш қорқунчи сәвәбидин ишчилар тәкшүргүчиләр билән һәқиқий учурларни ортақлашмайду. Биз йәнә тәкшүргүчиләрниң тутқун қилинғанлиқи, паракәндичиликкә учриғанлиқи, тәһдит селинғанлиқи вә айродурумда тохтитип қоюлғанлиқлирини аңлидуқ. Шуңа чоң әмгәк мупәттиш ширкәтлириниң шинҗаңдики паалийитини тохтатқили нәччә йиллар болди.”

 Бу юқири дәриҗилик бир америка әмәлдариниң тунҗи қетим әмгәк мупәттиш ширкәтлириниң уйғур диярида елип барған әмгәк тәкшүрүш доклатлириға ишәнгили болмайдиғанлиқини қәйт қилишидур.

Германийәдики “лөниң кишилик һоқуқ вә сода мупәттиш орни” 2023-йили волкисвагенниң һавалиси билән доклат тәйярлап, волксвагенниң үрүмчидики завутида мәҗбурий әмгәкниң байқалмиғанлиқини җакарлиған иди. Бирақ арқидинла бу доклатниң завут тәминлигән учурлар асасида тәйярланғанлиқи ашкарилинип, доклатниң ишәнчликлики гуман пәйда қилған иди. Охшаш бир вақитта йәнә волксвагенниң турпандики аптомобил синақ мәйданида уйғур мәҗбурий әмгикиниң ишлитилгәнлики ашкариланған иди. Бу вәқә, уйғур диярида тәрәпсиз әмгәк мупәттиши елип беришиниң ишәнчлик болмайдиғанлиқини техиму күчәйткән иди.

Youtube/@ChinaCommission/Screenshot

Америка дөләт мәҗлиси хитай иҗраийә комитетиниң 30-апрел күнидики гуваһлиқ йиғинида йәнә уйғур мәҗбурий әмгики тәтқиқат саһәсидики нопузлуқ мутәхәссисләр гуваһлиқ бәрди. Гуваһлиқ йиғинда америкадики “ишчилар һоқуқи бирләшмиси”ниң иҗраийә директори скот нова (Scout Nova) районда елип берилған әмгәк мупәттиши тәкшүрүшиниң пәқәт сахта көрүнүш яритишқила хизмәт қилидиғанлиқини көрсәтти.

 Скот нова мундақ дәйду: “шинҗаң уйғур аптоном районида әмгәк тәкшүрүши елип беришниң җаваби наһайити аддий. Ширкәтләр тәкшүрүш елип баралмайду. Бу комитетниң 2022-йили елан қилған доклатида ейтилғандәк ‛ширкәтләр завутларда елип берилған тәкшүрүшкә тайинип, өзлириниң шинҗаң уйғур аптоном районидики тәминләш зәнҗири мәҗбурий әмгәктин халий, дәп һесаблимаслиқи керәк.”

Скот нова йәнә, “бу нуқтида һечқандақ бир ширкәтниң шинҗаң уйғур аптоном районида әмгәк тәкшүрүши елип бармаслиқи” ни, бу районда елип берилған “әмгәк тәкшүрүшиниң мәқсити пәқәт сахта вәзийәт яритип, мәҗбурий әмгәк мәһсулатлириниң содисини давамлаштурушқила ярайдиғанлиқи” ни тәкитләйду.

Скот нованиң қәйт қилишичә, хитайниң уйғур әмгәк күчлирини башқа өлкиләргә йөткиши, хитайда ишләпчиқирилған пүтүн мәһсулатларниң мәҗбурий әмгәк хәвпини шәкилләндүридикән. Бу хитайда ишләпчиқирилған һәрқандақ мәһсулатниң уйғур әмгәк күчлирини йөткәшкә четилмиғанлиқиға капаләтлик қилишни тәләп қилмақта икән. Скот нова мундақ дәйду: “бизниң пикримизчә, болупму әмгәк күчлирини йөткәп ишлитиватқан һәрқандақ бир мал тәминлигүчиниң һәрикитини қаттиқ йошуридиғанлиқини көздә тутқунда, йөткәп ишлитиливатқан уйғур әмгәк күчлирини байқаш, әмгәк мупәттишлириниң нормал тәкшүрүшидин һалқиған методларни қоллинишни тәләп қилиду. Бу завут башқурғучилириниң хәвириниң сиртида завут хадимлиридин учур топлашни өз ичигә алиду.”

Нопузлуқ уйғур лагер вә мәҗбурий әмгәк мутәхәссиси, америкадики “коммунизм қурбанлири хатирә фонди” ниң хитай тәтқиқати директори адриян зензниң гуваһлиқ йиғинида тәкитлишичә, өткән йили хитайниң уйғур әмгәк күчлирини йөткиши давамлиқ көпәйгән болуп, уйғур мәҗбурий әмгики завутлардики хизмәт орнини тәкшүрүш билән өлчәнмәслики керәк икән. Адриян зенз мундақ дәйду: “мениң тәтқиқатимдин қариғанда, өткән йили уйғур ишчилирини йөткәш 38 пирсәнт артқан. Буниң тәсиригә учрайдиған ширкәтләр вә тәминләш зәнҗириниң уйғур мәҗбурий әмгикидә булғиниш хәвпи мәвҗут, дәп қарилиши керәк. Буниңдин халий болушниң бирдинбир әхлақий йоли мәбләғни чекиндүрүштур. Һалбуки, нурғун әмгәк мупәттиш ширкәтлириниң дөләт һамийлиқидики мәҗбурий әмгәк вә әмгәк күчлирини йөткәшниң маһийитидин хәвири йоқ яки хәвири йоқтәк қияпәткә киривалған. Шуни билиш керәкки, уйғур мәҗбурий әмгәк завутлардики хизмәт орнини тәкшүрүш билән өлчәнмәслики, пүткүл иҗтимаий муһит нәзәрдә тутулуши керәк.”

Адриян зенз йәнә америка һөкүмити вә дөләт мәҗлисиниң хитайниң уйғур мәҗбурий әмгикини тәкшүрүшкә қандақ кашила қиливатқанлиқи һәққидә тәпсилий доклат елан қилишини, гуваһлиқ йиғини өткүзүп, әмгәк мупәттиши орунлирини тәкшүрүшини, шундақла волкисвагенни җавабкарлиққа тартишини тәләп қилди.

Адриян зенз мундақ дәйду: “америка һөкүмити вә дөләт мәҗлиси хитай дөлитиниң һәқиқий рәвиштә әмгәк тәкшүрүши елип беришқа қандақ тосқунлуқ қиливатқанлиқи, тәкшүргүчиләр вә ширкәтләрни қорқутуп, назарәтчиликкә қандақ кашила қиливатқанлиқи һәққидә тәпсилий доклат елан қилиши керәк. Дөләт мәҗлиси йәнә гуваһлиқ йиғини чақирип, әмгәк мупәттишлириниң хитайдики кәчүрмишлирини, уларниң шинҗаңда тәкшүрүш елип беришни халайдиған халимайдиғанлиқини тәкшүрүши керәк.”

Америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири иҗраийә комитетиниң “хитай хәлқ җумһурийитидики завутлар вә алдамчилиқ: кишилик һоқуқ дәпсәндичилики әмгәк тәкшүрүшини қандақ имкансизлаштурди” темисидики бу қетимлиқ гуваһлиқ йиғини, бу комитетниң қош рәислиридин, авам палата әзаси кристофер симит билән кеңәш палата әзаси җеф меркелейниң саһипханлиқида өткүзүлгән. Палата әзалириниң йиғинда тәкитлишичә, бу қетимлиқ гуваһлиқ йиғини хитайниң әмгәк тәкшүрүш хизмәтлиригә қандақ дәхли қиливатқанлиқи, униң тәминләш зәнҗиридики кишилик һоқуқ вә әмгәк дәпсәндичиликлиригә қарши қандақ қошумчә тәдбирләрни елишни музакирә қилишни мәқсәт қилған икән.