Qazaqistanda Uyghur tilidiki gézitlerning tirazhi korona wirusi wabasigha qarimay yene östi
2021.01.08
Melumki, qazaqistanda ötken esirning 20-yilliridin tartip Uyghur tilida köpligen gézitler neshir qilinishqa bashlighan idi. Bolupmu 90-yillardin kéyin, yeni qazaqistan musteqilliq alghandin kéyin Uyghur tilidiki gézitlerning sani yene ösüp, ularning beziliri iqtisadiy qiyinchiliqlar tüpeyli yépilip ketken bolsa, beziliri ahalining, hamiylarning qollap-quwetlishi arqisida öz pa'aliyitini dawam qilip kelgenidi. Igilishimizche, hazir qazaqistanda jumhuriyetlik siyasiy-ijtima'iy gézit “Uyghur awazi” bilen jumhuriyetlik “Asiya bügün” musteqil gézitliri neshir qiliniwatqan bolup, ular her yili mushteri toplash heriketlirini élip bériwatmaqtiken.
Shularning biri bolghan “Uyghur awazi” géziti qazaqistanda dölet qarmiqidiki birdin-bir Uyghur tilidiki gézit bolup, 2019-yili uning tarqilish tirazhini köpeytish meqsitide jay-jaylarda mexsus mushteri toplash orunliri qurulghanidi. Bu qazaqistan Uyghurliri hayatidiki muhim bir yéngiliq bolup, uninggha jem'iyetlik birleshmiler, yurt-jama'etchilik, ziyaliylar we bashqilar jelip qilin'ghandi. Shu munasiwet bilen Uyghurlar zich olturaqlashqan rayonlarda mushteri toplash orunliri qurulup, 600 ge yéqin pida'iy seperwer qilindi. Netijide gézitning mushteriler sani 16 mingdin ashqan idi.
Ammiwi axbarat wasitiliridin melum bolushiche, dunyagha tarqalghan korona wirusi wabasi memliketlerning ijtima'iy, medeniyet, iqtisadiy ehwaligha, ahalining turmush-tirikchilikige qattiq tesir qilghanken.
Ene shundaq bir éghir weziyette qazaqistanliq Uyghurlar ana tilida neshir qilinidighan gézitlirining tarqilish tirazhini saqlap qélish üchün némilerni qildi? ularning heriketliri birer netije berdimu?
Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan jumhuriyetlik Uyghur étno-medeniyet merkizi re'isining orunbasari, “Uyghur awazi” gézitining bash muherriri érshat esmetof ependi mezkur gézitning yurt-jama'etchilik arisida yuqiri abruy-inawetke ige bolup kelgenliktin, uning mushteri toplash mesilisigimu jiddiy qarap kelgenlikini bildürüp, mundaq dédi: “2021-Yilgha mushteri toplash mewsumimiz nahayiti utuqluq ötti dep isheshlik éytalaymiz. Buningda xadimlirimiz, janköyerlirimiz, hamiylirimiz nahayiti köp küch chiqardi. Bu jehettin bolupmu millitimizning pexri, milliy medeniyitimizning janköyeri karlin mexpirof rehberldikidiki mushteri toplash ishtabining ezalirigha alahide minnetdarliq bildürgüm kélidu. Ularning shija'etlik emgiki netijiside bu yilqi mushteriler sani 16123 kishige yetti. Meshterilirimiz sanining köpiyishige sewebchi bolghan panfilof nahiyelik Uyghur medeniyet merkizining ishigha alahide minnetdarliq bildürginimiz kélidu.”
Érshat esmetof shundaqla Uyghur we emgekchiqazaq nahiyelirining xelqigimu minnetlarliq bildürdi. U ötken yili korona wirusi wabasi seweblik shekillen'gen weziyet heqqide toxtilip, yene mundaq dédi: “Ilgirikidek xelqning arisigha kirip, teshwiqat-terghibat ishlirini joshqun yürgüzüshke mumkin bolmidi. Sewebi karantin qa'idilirige ri'aye qilishqa toghra keldi. Xelqni bir yerge toplash mumkin bolmidi. Shuninggha qarimay ishimizni toxtatmiduq. Shtab ezaliri her bir yurtqa bérip, tar da'iridiki ademler bilen söhbetliship, ular bilen chüshendürüsh ishlirini yürgüzdi hem chong-kichik yurtlarni aylinip chiqti.”
Biz almuta wilayiti panfilof nahiyesining yarkent shehiride yashaydighan panfilof nahiyelik Uyghur medeniyet merkizining re'isi rizaydin aysayéf ependini ziyaret qilduq. U ilgiriki “Kommunizim tughi”, yeni hazirqi “Uyghur awazi” gézitige mushteri toplash ishlirining her yillarda her xil bolghanliqini, emma mushteri toplash shtabi qurulghandin kéyin ehwalning xéli yaxshilan'ghanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Bu yili waba qiyinchiliqigha qarimay, hemme yerde özüm yighin ötküzüp keldim. Bir tal gézitimiz bar. Hökümetke chong rehmet. Gézitimizni chiqiriwatidu. Muherrir we muxbirlarni tutuwatidu. Hökümetning siyasitini mangghuzidu. Ikkinchidin, Uyghur xelqining tarixi, ziyaliylar, tenheriketchiler, artislardin xewerdar bolimiz dep, xelqqe chüshendürüp kelduq. Shundaq dep, xelqqe chüshendürgenning arqisida bu yili mushteri sani 3951 ge yetti. Bulturqigha qarighanda artuq. Hazir réspublika boyiche panfilof nahiyesi birinchi orunda. Bulturmu birinchi orunda bolghan. Biz gézit bolmisa, tilimiz, tilimiz bolmisa, millet bolmaydu, dep chüshendürüwatimiz.”
Melumatlargha qarighanda, ötken yili “Uyghur awazi” géziti qazaqistanda eng köp tarqitilidighan besh gézitning ichige kirip, “Qazaq gézitliri” teshkilati ichide tarilish nisbiti boyiche birinchi orun'gha chiqqanken.
Biz yene almuta sheherlik Uyghur étno-medeniyet merkizi teripidin 2006-yildin tartip neshir qiliniwatqan “Asiya bügün” jumhuriyetlik musteqil gézitining bash muherriri, sha'ire tashgül héziyarowani ziyaret qilduq.
Almuta wilayitining emgekchiqazaq nahiyesige qarashliq qoram yézisida yashaydighan tashgül héziyarowa xanim mundaq dédi: “Karantin'gha qarimay, gézitning mushteriler sanini köpeytishke janpidaliq bilen mangghanlargha gézitimiz namidin rehmitimizni bildürümiz. Mebleghning kemchiliki tesiridin ‛tengritagh‚ téléwiziye qanilini waqitliq yépip qoyghan bolsimu, emma almuta sheherlik Uyghur étno-medeniyet merkizining küch chiqirishi bilen ‛asiya bügün‚ gézitining tirazhi köpiyip, oqurmenler qoligha tegmekte. Ötken yili séntebirde merkez yénidiki xanim-qizlar re'isi roza abubakriyéwani shtab bashliqi qilip, saylighan idi. Almuta shehiride gézitning sani ikki hesse köpeydi.”
Tashgül héziyarowa jay-jaylardiki yurt-jama'etchilikning, jem'iyetlik birleshmilerning, ziyaliylarning, hamiylarning qollap-quwwetlishi arqisida “Asiya bügün” gézitining omumiy mushteriler sanining ikki hessige köpeygenlikini, yeni 7 minggha yetkenlikini bildürdi.
Igilishimizche, her xil yillarda we her xil shara'itlarda qazaqistanda “Ana mektep”, “Yéngi ewlad”, “Meripet”, “Xush keypiyat”, “Sen'et” qatarliq gézitler neshr qilin'ghan bolup, ular asasen iqtisad tapchilliqi tüpeyli öz ishini toxtatqanken. Qazaqistan Uyghurliri ana tilini saqlap qélish we milliy medeniyetni terghib qilish meqsitide her xil amallarni izdep, pa'aliyetlerni yürgüzüp kéliwatmaqtiken.