Amérikaning yéngi qanun layihesi Uyghur irqiy qirghinchiliqini éniqlashta amérika istixbarat organlirini wezipilendürüshni telep qilghan

Washin'gtondin muxbirimiz erkin teyyarlidi
2023.05.30
mr-torres Awam palata ezasi, awam palatasi “Xitay istratégiyelik riqabet komitéti” ning ezasi richi torrés
house.gov

 Gherb döletliri xitayning Uyghur rayonidiki irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayetlirini ashkarilashta hazirgha qeder ashkara uchur menbelirige tayinip kelgen, bolupmu xitay hökümitining resmiy höjjetliri, xitay uchur menbeliri, shahitlarning guwahliqliri, sün'iy hemrah süretliri we nopuzluq tetqiqat orunlirining doklatlirigha tayinip kelgen idi.

Halbuki, nöwette xitayning rayondiki qilmishlirigha a'it uchurlarni toplash we höjjetleshtürüshte amérika istixbarat organlirinimu ishqa sélish telep qilinmaqta.

Shu meqsette amérika dölet mejlisining bir awam palata ezasi yéqinda bir qanun teklip layihesi sunup, ochuq-ashkara uchur menbeliri xitayning Uyghur rayonida sadir qiliwatqan irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayetlirini ashkarilashta yéterlik emesliki, buninggha qarita amérika jasusluq organlirinimu ishqa sélishni telep qilghan.

 “Uyghur irqiy qirghinchiliqini istixbarat arqiliq tehqiqlesh qanuni” namliq mezkur qanun layihesi amérika dölet mejlisining démokratlar partiyesidin bolghan awam palata ezasi, awam palatasi “Xitay istratégiyelik riqabet komitéti” ning ezasi richi torrés teripidin sunulghan. Richi torrés shu munasiwet bilen 25-may küni élan qilghan bayanatida, “Xitay kompartiyesining Uyghur xelqige qarita sadir qilghan irqiy qirghinchiliqi, insaniyetke qarshi jinayet bolup, sel qarashqa bolmaydighan derijide éghir ziyankeshlikke uchrighuchilarning kechürmishi choqum toluq sözlinishi kérek” dégen.

Richi torrésning qeyt qilishiche, u 15-may küni sunulghan bu qanun layihesining “Xitay istratégiyelik riqabet komitétida xitay kompartiyesning étnik we diniy az sanliqlargha qaritilghan kishilik hoquq depsendichilikige qarshi her ikki partiyening hemkarliq asasigha aylinishigha ümidwar” iken.

Richi torrésning 3349-nomurluq “Uyghur irqiy qirghinchiliqini istixbarat arqiliq tehqiqlesh qanuni” , amérika merkiziy axbarat idarisi (CIA) bash diréktorining her yili dölet mejlisige Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliqqa a'it yilliq doklat sunushi telep qilin'ghan.

Richi torrésning qanun layihesi uning “Xitay istratégiyelik riqabet komitéti” ning bu yil 3-ayda chaqirghan “Dawamlishiwatqan Uyghur irqiy qirghinchiliqi” namliq guwahliq bérish yighinigha qatniship, lagér shahiti gülbahar xatiwaji bilen qelbinur sidiqning guwahliqini anglishining arqisidin sunulghan. Richi torrés yighinda xitayning Uyghur rayonidiki herikitining “Patologiyelik telwilik” (yeni psixologiyelik binormalliqtin kélip chiqqan telwilik) ikenlikini tekitligen.

U mundaq dégen: “Uyghurlarni keng kölemlik nazaret qilishi hakimiyetning öz xelqidin ölgüdek qorqudighan, öz küchidin ayrilip qélishtin ensireydighan, özini qoghdap qélish üchün irqiy qirghinchiliqni öz ichige alghan her qandaq wasitini ishlitishtin yanmaydighan patologiyelik telwilikini eks ettüridu.”

Richi torrés yene “Xitay kompartiyesining Uyghurlarning medeniyiti, kimliki, tarixini yoqitish؛ Uyghurlarning bir xelq süpitide köpiyishini cheklesh gherizi barliqigha a'it éniq we qayil qilarliq deliller bar. Mejburiy tughmas qilish, mejburiy bala chüshürüsh we tughut cheklesh üzüki sélish netijiside 2017-yildin 2019-yilghiche shinjangda tughulush nisbiti 50 pirsent aziyip, yéqinqi tarixtiki eng shiddetlik aziyishni keltürüp chiqardi” dégen.

Lékin uning qanun layihesi prézidént baydénning imza qoyup resmiy qanun'gha aylinishi üchün, jumhuriyetchiler köp sanliqtiki awam palatasida hem kéngesh palatasida maqullinishi kérek iken. Richi torrésning bu qanun layihesi muhajirettiki Uyghurlar we xelq'araliq teshkilatlar, Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitishta amérika dölet mejlisining téximu küchlük qanunlarni chiqirishi, amérika hökümitining mewjut qanunlarni téximu keskin ijra qilishini telep qiliwatqan bir waqitta sunulghan.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining programma diréktori pétir irwingning éytishiche, rayonda yüz bériwatqan ishlargha a'it uchurlar barghanséri aziyip, kishilik hoquq teshkilatlirining xizmitige xiris peyda qiliwatqan bir waqitta, bu qanun layihesining sunulushi muhim ehmiyetke iken.

Pétir irwing 30-may ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Uyghur kishilik hoquq qurulushi bu qanunni resmen qollaydu. Elwette, rayonda yüz bériwatqan ishlarni xewer qilinishiche tekshürüsh bir zörüriyet. Bolupmu muxbirlarning rayondiki weziyetni tekshürüshige cheklime qoyulghan bolup, ularning rayondin xewer élishi qiyinlashqan. Rayonning weziyitige da'ir uchurlar axirqi qétim ötken yili kelgen, bu bizdek kishilik hoquq teshkilatliri we tetqiqat orunlirining xizmitini dawamlashturushigha xris élip kéliwatqan bir waqitta téximu muhim.”

Pétir irwingning qeyt qilishiche, xitay xelq'aragha rayonda lagér we bixeterlik nazaret sistémisining mewjut emeslikini qeyt qiliwatqan bir waqitta, bu qanun rayonda yüz bériwatqan depsendichiliklerge a'it téximu köp uchurlarning ashkarilinishigha türtke bolushini ümid qilidiken.

Pétir irwing mundaq dédi: “Méningche, bu qanun rayonda yüz bériwatqan ishlargha a'it téximu köp uchurlar bilen teminlesh imkaniyitige ige qilalaydu. Shundaqla rayonda depsendichilikning dawamlishiwatqanliqi, kishilerning adettiki sözlerni qilghanliqi üchün, 10-20 yilliqtin késilip kétiwatqanliqigha a'it téximu köp uchurlar bilen teminleshke muweppeq qilidu. Men bu qanunning qollashqa érishishige ümidwar qaraymen.”

Melum bolushiche, richi torrésning qanun layihesi bu qanun dölet mejliside maqullinip, prézidént imza qoyghandin kéyinki 180 kün ichide amérika merkiziy axbarat idarisi bash diréktorining dölet mejlisi istixbarat alahide komitétini Uyghurlarning mejburiy tughmas qilinishi, Uyghur a'ililirining parchilinishi, Uyghur mejburiy emgiki, Uyghur ishlemchilirining emgek shara'iti, ularni ishlitiwatqan shirketler, Uyghurlar uchrawatqan jismaniy, rohiy xorluqning türi, Uyghurlarning örp-aditi, medeniyiti, diniy adetlirini erkin yashishigha dexli-teruz qiliwatqan heriketler, shundaqla Uyghurlarni nazaret qilish métodlirigha da'ir doklat bilen teminlishini telep qilidiken.

Bezi tetqiqatchilarning éytishiche, ochuq-ashkara menbeler Uyghur irqiy qirghinchiliqining tiren qatlamlirini etrapliq tekshürüshte yéterlik emes bolup, amérika istixbarat organlirining bezi uchurlarni ashkarilishi bir zörüriyet iken.

Amérikadiki “Kor” analitik tetqiqat ornining qurghuchisi, tetqiqatchi doktor andrés kor 30-may ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Ochuq-ashkara menbelerning sanliq melumati xitayda hazir sadir boluwatqan irqiy qirghinchiliqning tiren qatlamlirini tekshürüshte yéterlik emes. Shunga, dölet mejlisining qanun maqullap, amérika istixbarat idarilirining, xususen dölet xewpsizlik idarisi we merkiziy istixbarat idarisining barliq uchur menbelirini ishlitip, xitaydiki irqiy qirghinchiliqqa a'it bezi sanliq melumatlarni tallap élan qilishini telep qilishi bir zörüriyet.”

Andrés korning qeyt qilishiche, amérika hökümiti xitayning qilmishini “Irqiy qirghinchiliq” dep békitkechke, uning dölet apparatlirini heriketlendürüp, bu qirghinchiliqni toxtitish üchün heriket qilishi mejburiyet iken.

Andrés kor mundaq deydu: “Bizning jumhuriyetchilerdin we démokratlardin bolghan her ikki hökümitimiz we yene bir xelq'araliq teshkilat buni irqiy qirghinchiliq, dep békitken we buninggha a'it delillerni tapqan ikenmiz, bizning nurghun dölet apparatlirimizni nahayiti tézlikte normal xizmettin irqiy qirghinchiliqni toxtitishqa wezipilendürüsh mejburiyitimiz tughuldi. Shunga, bu qanunning téximu köp uchurlarni élan qilip, amérika puqralirinila emes, xelq'ara jem'iyetni téximu köp uchur bilen teminleshni telep qilishi bir zörüriyet.”

Lékin Uyghur kishilik hoquq qurulushidiki pétir irwing amérika istixbarat organlirining uchur toplishini telep qilishta yenila kishilik hoquqni chiqish qilish kérekliki, xitayning “Irqiy qirghinchiliq, merkiziy istixbarat idarisining oyuni” dégen teshwiqatigha desmaye bolup qalmasliqni tekitlidi.

Pétir irwing mundaq dédi: “Buninggha xitay hökümitining qandaq inkas qayturudighanliqini hésabqa élish kérek. Men bizning buninggha tutqan pozitsiyemizni özgerteyli, démekchi emes. Emma biz buni nezerde tutushimiz kérek. Chünki xitayning amérika we Uyghur mesilisige tutqan pozitsiyeside, bolupmu bizdek teshkilatlargha tutqan pozitsiyeside <bu merkizi istixbarat idarisining xitay kompartiyesini aghdurup tashlashni meqset qilghan suyiqesti> dégen teshwiqatlarni bazargha sélip keldi. Buning héchqandaq emeliy asasi bolmisimu, lékin biz yenila xitay hökümitining buni burmilishidin hezer eylishimiz kérek… shunga, biz kishilik hoquqni asasiy chiqish nuqtisi qilishimiz kérek.”

Awam palata ezasi chiri torrés özining “Uyghur irqiy qirghinchiliqini istixbarat arqiliq tehqiqlesh qanuni” namliq qanun layihesini sunup arqidinla 24-may küni amérika awam palatasining “Xitay istratégiyelik riqabet alahide komitéti” birdek awaz bilen xitay kompartiyesining Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish heqqidiki bir bir siyasiy qarar layihesini maqullighan.

Siyasiy qarar layiheside amérika hökümiti we dölet mejlisige Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitishqa da'ir bezi halqiliq tekliplerni bergen. Bu halqiliq teklip layihelirining biride richi torrésning 3349-nomurluq “Uyghur irqiy qirghinchiliqini istixbarat arqiliq tehqiqlesh qanun layihesi” ni maqullash telep qilin'ghan idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.