Сайнит луис йәһудий қирғинчилиқи музейида “һазирқи заман ирқий қирғинчилиқи: уйғур хәлқигә қилинған вәһшийликни паш қилиш” йиғини ечилди

 Сант луис каплан фелдман йәһудий қирғинчилиқи музейи (The St. Louis Kaplan Feldman Holocaust Museum) Американиң миссори штатиға җайлашқан нопузлуқ тәшкилатларниң бири. Улар йәһудий қирғинчилиқиниң тарихи һәмдә униң савақлирини тәтқиқ қилиш вә тарқитиш арқилиқ инсанлар ара өчмәнликни рәт қилип, чүшинишни илгири сүрүш вә өзгиришкә илһам бериш мәқсити билән қурулған вә бу йолда 25 йилдин көпрәк вақиттин бери хизмәт қилип кәлгән.

Миссори штатиниң сант луис шәһиридә чоңқур йилтиз тартқан бу орган йеқинда “ һазирқи заман ирқий қирғинчилиқи: уйғур хәлқигә қилинған вәһшийликни паш қилиш” намлиқ бир мәхсус доклат йиғини орунлаштурған болуп, йиғинда уйғур һәрикити тәшкилати башлиқи рошән аббас ханим доклат беришкә тәклип қилинған.

Йәһудий қирғинчилиқи музейиниң алақә ишлири мудири вә бу доклат йиғининиң орунлаштурғучиси әмий лутз (Amy Lutz) ханимниң радийомизға билдүрүшичә, улар бу доклат арқилиқ уйғурларға йүргүзүлүватқан ирқий қирғинчилиқтин кишиләргә мәлумат бериш вә тәсир қозғаш мәқситидә бу доклат йиғинини пилан қилған икән. У мундақ деди:

“бизниң музейимиз 25 йилдин бери паалийәт көрситип кәлгән. Биз йеқинда музейимизниң хизмәтлирини кеңәйтип қайта ачтуқ. ‛тәсир қозғаш тәҗрибиханиси‚ биз йеқинда қошқан түрләрниң бири, бу түрниң асаслиқ нишани йәһудий қирғинчилиқиниң тарихи вә униң савақлирини өгиниш вә тәтқиқ қилиш арқилиқ бүгүнки дәврдә йүз бериватқан зулумларни чүшиниш болғачқа, биз узундин буян бу түримизгә уйғурларға қилиниватқан зиянкәшликни қошушни арзу қилип кәлгәнидуқ. Шуңа биз рошән ханим билән алақә қилип уни тәклип қилдуқ”.

Мәлум болушичә, рошән аббас ханим йиғинда һәдиси гүлшән аббас ханим вә башқа мисаллар арқилиқ бүгүн хитай һөкүмитиниң чирай тонуш, назарәт қилиш, заманиви қуллуқ, қийнаш, уйғур аяллириға қаратқан зиянкәшлики һәмдә йәнә дөләт һалқиған бастуруш һәққидә тәпсилий доклат бәргән. Рошән аббас ханимниң бизгә дейишичә, аңлиғучиларниң қизиқиши интайин юқири болған болуп, йиғин вақти бәлгиләнгәндин узирип кәткән. Уйғурларға йүз бериватқанларниң әйни чағда йәһудийларға йүз бәргәнләр  билән охшайдиғанлиқи болса йиғин әһлини толиму әпсусландурған.

Әмий лутз ханим бизгә қилған сөзидә, һәрбир ирқий қирғинчилиқ өзгичә болсиму, әмма шу ирқий қирғинчилиқни кәлтүрүп чиқиридиған охшаш әндизиләр болидиғанлиқини, шуңа бу һәқтики тонушни өстүрүшниң интайин муһимлиқини билдүрди. У мундақ деди:

“әлвәттә һәрбир ирқий қирғинчилиқ өзгичә болғинидәк, йәһудий қирғинчилиқиму өзгичә. Бирақ ирқий қирғинчилиқ дегән бир кечидила туюқсиз йүз бәрмәйду. Униң бир йүз бериш җәряни вә әндизилири бар. Мәсилән,  кишиләрни бир қелипқа селиш, айримичилиқ қилиш, алдин һөкүм қилиш, кәмситиш вә өчмәнлик қилиш дегәндәк. Уйғурлар йолуқуватқан ирқий қирғинчилиқму мана мушундақ әндизиләр билән башланған. Бизниң музейимиз мана мушу хил әндизиләргә диққәт тартиш вә тонушни өстүрүшни мәқсәт қилған”.

Әмий лутз ханимниң дейишичә, көпинчә һалларда зиянкәшлик қилиш вә һәтта ирқий қирғинчилиқ билән аяғлишидиған мушу хил әндизиләргә болған тонушни өстүрүш интайин муһим болуп, уни пәрқләндүргән вә униңға қарши турғандила андин мәлум милләт яки гуруппиға қаритилған кәң көләмлик зиянкәшликләрниң алдини алғили болидикән. Шуңа у бундин кейин уйғурлар һәққидики бундақ доклат бериш йиғинлирини давамлиқ уюштуруш һәмдә йәнә музейға кәлгән миңлиған зиярәтчиләргә буни чүшәндүрүш пилани барлиқини ейтти. У мундақ деди:

“ биз бу доклат йиғинидин кейин бу йиғинни буниңлиқ биләнла аяғлаштуруп қойсақ болмайдиғанлиқини тонуп йәттуқ. Алдимиздики күнләрдә йәнә мәхсус сөһбәт йиғини уюштурушни ойлишиватимиз. Андин қалса, доклат йиғиниға бизниң музейимизниң хизмәтчилириму қатнишип аңлиған болғачқа биз йәнә улар арқилиқ музейимизни һәр күни зиярәт қилидиған йүзлигән зиярәтчилиримизгә уйғур мәсилисини аңлитишни пилан қиливатимиз. Қисқиси, бизниң аңлиғучилиримиз бу йиғиндин бәк чоң тәсиргә игә болди. Биз аллиқачан буниң йәнә бир қетимлиқини уюштуруш пиланлирини түзүшни башлидуқ”.

Рошән аббас ханим болса ирқий қирғинчилиқни баштин кәчүргән йәһудий топлуқи билән уйғур мәсилисидә һәмкарлишиш уйғурларниң авазини йәниму кәң даиридә аңлитиш вә қозғитишта интайин муһим рол ойнайду, дәп қарайдиғанлиқини ейтти.  

Мәзкур доклат йиғини һәққидә миссори штати сант луис (St. Louis) Шәһириниң тор гезитидиму мәхсус хәвәр берилгән. Униңда “музейниң ‛лазовиский дәрслики‚ дәп атилидиған түри бойичә уйғурлар өзи ‛шәрқий түркистан‚ дәп атайдиған земинда йүз бериватқан, юқири пән – техникаға тайиниватқан ирқий қирғинчилиқ һәққидә доклат беридиғанлиқи вә буни аяғлаштуруш үчүн ‛биз немә қилишимиз керәк‚ дегән соалға җаваб издәйдиғанлиқи баян қилинған.