Saynit lu'is yehudiy qirghinchiliqi muzéyida “Hazirqi zaman irqiy qirghinchiliqi: Uyghur xelqige qilin'ghan wehshiylikni pash qilish” yighini échildi

 Sant lu'is kaplan féldman yehudiy qirghinchiliqi muzéyi (The St. Louis Kaplan Feldman Holocaust Museum) Amérikaning missori shtatigha jaylashqan nopuzluq teshkilatlarning biri. Ular yehudiy qirghinchiliqining tarixi hemde uning sawaqlirini tetqiq qilish we tarqitish arqiliq insanlar ara öchmenlikni ret qilip, chüshinishni ilgiri sürüsh we özgirishke ilham bérish meqsiti bilen qurulghan we bu yolda 25 yildin köprek waqittin béri xizmet qilip kelgen.

Missori shtatining sant lu'is shehiride chongqur yiltiz tartqan bu organ yéqinda “ Hazirqi zaman irqiy qirghinchiliqi: Uyghur xelqige qilin'ghan wehshiylikni pash qilish” namliq bir mexsus doklat yighini orunlashturghan bolup, yighinda Uyghur herikiti teshkilati bashliqi roshen abbas xanim doklat bérishke teklip qilin'ghan.

Yehudiy qirghinchiliqi muzéyining alaqe ishliri mudiri we bu doklat yighinining orunlashturghuchisi emiy lutz (Amy Lutz) xanimning radiyomizgha bildürüshiche, ular bu doklat arqiliq Uyghurlargha yürgüzülüwatqan irqiy qirghinchiliqtin kishilerge melumat bérish we tesir qozghash meqsitide bu doklat yighinini pilan qilghan iken. U mundaq dédi:

“Bizning muzéyimiz 25 yildin béri pa'aliyet körsitip kelgen. Biz yéqinda muzéyimizning xizmetlirini kéngeytip qayta achtuq. ‛tesir qozghash tejribixanisi‚ biz yéqinda qoshqan türlerning biri, bu türning asasliq nishani yehudiy qirghinchiliqining tarixi we uning sawaqlirini öginish we tetqiq qilish arqiliq bügünki dewrde yüz bériwatqan zulumlarni chüshinish bolghachqa, biz uzundin buyan bu türimizge Uyghurlargha qiliniwatqan ziyankeshlikni qoshushni arzu qilip kelgeniduq. Shunga biz roshen xanim bilen alaqe qilip uni teklip qilduq”.

Melum bolushiche, roshen abbas xanim yighinda hedisi gülshen abbas xanim we bashqa misallar arqiliq bügün xitay hökümitining chiray tonush, nazaret qilish, zamaniwi qulluq, qiynash, Uyghur ayallirigha qaratqan ziyankeshliki hemde yene dölet halqighan basturush heqqide tepsiliy doklat bergen. Roshen abbas xanimning bizge déyishiche, anglighuchilarning qiziqishi intayin yuqiri bolghan bolup, yighin waqti belgilen'gendin uzirip ketken. Uyghurlargha yüz bériwatqanlarning eyni chaghda yehudiylargha yüz bergenler  bilen oxshaydighanliqi bolsa yighin ehlini tolimu epsuslandurghan.

Emiy lutz xanim bizge qilghan sözide, herbir irqiy qirghinchiliq özgiche bolsimu, emma shu irqiy qirghinchiliqni keltürüp chiqiridighan oxshash endiziler bolidighanliqini, shunga bu heqtiki tonushni östürüshning intayin muhimliqini bildürdi. U mundaq dédi:

“Elwette herbir irqiy qirghinchiliq özgiche bolghinidek, yehudiy qirghinchiliqimu özgiche. Biraq irqiy qirghinchiliq dégen bir kéchidila tuyuqsiz yüz bermeydu. Uning bir yüz bérish jeryani we endiziliri bar. Mesilen,  kishilerni bir qélipqa sélish, ayrimichiliq qilish, aldin höküm qilish, kemsitish we öchmenlik qilish dégendek. Uyghurlar yoluquwatqan irqiy qirghinchiliqmu mana mushundaq endiziler bilen bashlan'ghan. Bizning muzéyimiz mana mushu xil endizilerge diqqet tartish we tonushni östürüshni meqset qilghan”.

Emiy lutz xanimning déyishiche, köpinche hallarda ziyankeshlik qilish we hetta irqiy qirghinchiliq bilen ayaghlishidighan mushu xil endizilerge bolghan tonushni östürüsh intayin muhim bolup, uni perqlendürgen we uninggha qarshi turghandila andin melum millet yaki guruppigha qaritilghan keng kölemlik ziyankeshliklerning aldini alghili bolidiken. Shunga u bundin kéyin Uyghurlar heqqidiki bundaq doklat bérish yighinlirini dawamliq uyushturush hemde yene muzéygha kelgen minglighan ziyaretchilerge buni chüshendürüsh pilani barliqini éytti. U mundaq dédi:

“ Biz bu doklat yighinidin kéyin bu yighinni buningliq bilenla ayaghlashturup qoysaq bolmaydighanliqini tonup yettuq. Aldimizdiki künlerde yene mexsus söhbet yighini uyushturushni oylishiwatimiz. Andin qalsa, doklat yighinigha bizning muzéyimizning xizmetchilirimu qatniship anglighan bolghachqa biz yene ular arqiliq muzéyimizni her küni ziyaret qilidighan yüzligen ziyaretchilirimizge Uyghur mesilisini anglitishni pilan qiliwatimiz. Qisqisi, bizning anglighuchilirimiz bu yighindin bek chong tesirge ige boldi. Biz alliqachan buning yene bir qétimliqini uyushturush pilanlirini tüzüshni bashliduq”.

Roshen abbas xanim bolsa irqiy qirghinchiliqni bashtin kechürgen yehudiy topluqi bilen Uyghur mesiliside hemkarlishish Uyghurlarning awazini yenimu keng da'iride anglitish we qozghitishta intayin muhim rol oynaydu, dep qaraydighanliqini éytti.  

Mezkur doklat yighini heqqide missori shtati sant lu'is (St. Louis) Shehirining tor gézitidimu mexsus xewer bérilgen. Uningda “Muzéyning ‛lazowiskiy dersliki‚ dep atilidighan türi boyiche Uyghurlar özi ‛sherqiy türkistan‚ dep ataydighan zéminda yüz bériwatqan, yuqiri pen – téxnikagha tayiniwatqan irqiy qirghinchiliq heqqide doklat béridighanliqi we buni ayaghlashturush üchün ‛biz néme qilishimiz kérek‚ dégen so'algha jawab izdeydighanliqi bayan qilin'ghan.