“Ijadiy zulumlar” : Uyghur diyaridiki lagérlarda dawam qiliwatqan siyasiy tejribiler (2)

Uyghur diyaridiki qirghinchiliqning eng chong mezmunliridin biri lagér sistémisigha qamalghan Uyghurlar bolup, doktor adriyan zénz bu sanni az dégendimu bir milyondin ikki milyon'ghiche, dep texmin qilidu. Emma xitay jama'et xewpsizlik ministirliqining sabiq ministiri jaw kéjining ichki qisimda sözligen sözide “Shinjangda shinjangning musteqilliqini arzu qilidighan kishiler ikki milyondin ashidu؛ jenubiy shinjangda diniy ashqunluq bilen zeherlen'gen kishilerning sani ikki milyondin éship kétidu. Bu xildiki kishilerni toluq terbiyelesh lazim” dégen sözlirige asasen “Terbiyelesh merkizi” ge qamalghan kishilerning sani heqqide oxshimighan yekünler otturigha chiqqan. Emma doktor adriyan zénzning qarishiche, buningda sanlardinmu bekrek muhim boluwatqini xitay hökümitining bu jeryanda Uyghur jem'iyitini qandaq weyran qiliwetkenliki hemde buning yéqin kelgüsidiki biwasite tesirining qandaq bolushi hésablinidu.

“Bu tedbirler qisqa mezgilni közligen emes! ”

Adriyan zénzning qarishiche, Uyghur diyaridiki lagér sistémisining nezeriyewi asasi 2014-yilidiki “Merkez ikkinchi qétimliq shinjang xizmiti” yighinida resmiy qarar qilin'ghan. Shu qétimliq yighinda shi jinping “Shinjangdiki mesililerning yiltizi diniy ashqunluqta. Diniy ashqunluqni tügitish shinjangdiki mesililerni hel qilishning achquchi” dep körsetken. Shuningdek “Diniy ashqunluq nahayiti küchlük bihoshluq dorisi. Buning tesiride beziler shéhit bolushqa mestane bolmaqta. Diniy ashqunluqning zorawanliq we térrorluq idé'ologiyesini tazilimighanda zorawanliq we térrorluq weqeliri xuddi rak hüjeyrilirige oxshap yamrap kétidu” dégen. Shuningdek buni dawalash üchün “Yürek késilige dora bergendek dora ishlitishning muhimliqi” ni alahide tekitligen. Buning bilen aridin uzun ötmey sabiq sékrétar jang chünshyenning “Shinjangdiki xizmetlerning yadrosi diniy xizmet” dégen xulasisi otturigha chiqqan. Da'iriler bolsa lagérlargha qamap “Qayta terbiyelesh” ni “Doxturxanida késel dawalash” qa oxshitish mezmunidiki ibarilerni keng qollan'ghan. Ene shundaq qilip shi jinpingning biwasite “Yéshil chiragh” yéqip bérishi bilen 2014-yili lagér sistémisining qélin perdisi daghdam échilghan.

Shu qatarda tunji bolup qurulghan lagérlardin lopnur nahiyesidiki “Terbiyelesh merkizi” ning 2015-yili hökümet höjjetliride bérilgen süretliri bu eslihelerning türmilerdinmu qattiq bashqurulidighan jaylar ikenlikini deslep bolup ishare qilghan. Shu waqitlardiki xitay axbarat wasitiliri bularning “Aldinqi basquchluq tejribe”, “Resmiy tejribe basquchi” we “Axirqi basquchluq tejribe” dep ayrilghan basquchlar boyiche mangghanliqini, bularning qaysi basquch bolushidin qet'iynezer ulardiki “Diniy ashqunluq” tin ibaret yadroluq istratégiyelik nishanni özgertmigen asasta herqandaq qoshumche shekil we wasitilerni qollinishqa bolidighanliqini körsetken. Buning bilen Uyghurlarning “Diniy ashqunluq” bilen baghlinishliq bolush éhtimalliqi bolghan hemmila nersisi del mushu “Özgertish we terbiyelesh” ning obyékti bolup qalghan. Shuning bilen bir waqitta Uyghurlardiki “Diniy ashqunluq bilen munasiwetlik” dep qaralghan hemmila nersining emeliyette del Uyghurlarning assimilyatsiye bolup kétishini cheklep turghan “Tosuq” lar ikenlikimu bilinishke bashlighan.

2014-Yili Uyghur aptonom rayonluq hökümet élan qilghan 41-nomurluq höjjet “Nuqtiliq shexslerni terbiyelesh we bashqurush” heqqidiki sinaq höjjiti bolup, bu höjjetning “Merkiziy komitétning shinjang xizmiti heqqidiki yolyoruqliri” boyiche tüzülgenliki eskertilgen. Shuning bilen birge uningda “Özgirishni ret qilghuchilar” ni tégishlik derijide “Edeplep qoyushqa bolidighanliqi” tilgha élin'ghan. “Edeplep qoyush” ning menisi “Ammiwi yighinlarda sazayi qilish”, “Urup-tépish”, “Yüzige tükürüsh”, “Testeklesh” qatarliq shekillerni öz ichige alidighanliqi, bu xildiki “Edeplep qoyush tejribiliri” ning 2017-yilliridin kéyin keng melum bolushqa bashlighan lagérlardiki türlük jismaniy qebihliklerge yol achqanliqimu kéyinche köplep bilin'gen. Téximu muhimi, 41-nomurluq höjjet bu xildiki “Qayta terbiyelesh” ning ijtima'iy muqimliq berpa qilish üchünla emeslikini, eksiche buning uzun mezgilni közligen “Dölet bixeterliki” üchün élin'ghan muhim tedbir ikenlikini, buningda her derijilik hökümet tarmaqlirining her biri öz aldigha bu heqtiki tejribilirini muzakire qilish we almashturushqa bolidighanliqini tekitligen. Bu xildiki “Tejribe” basquchi 2016-yilidin kéyinki zor burulushqa biwasite ul salghan. Bu heqtiki ziyaritimiz jeryanida doktor adriyan zénz buningdiki bezi amillar heqqide toxtilip ötti.

“Qayta terbiyelesh orunliri ashqunluqni tügitish namida tesis qilin'ghan bolup, diniy ashqunluqni kishilerning méngisidin chiqirip tashlashni közligen. Bu menidin alghanda u kishilerning méngisini we yürikini özgertishni meqset qilidu. Emma ‛diniy ashqunluq‚ dégende biz bu tebirning din'gha alaqidar hemmila nersini öz ichige alidighanliqini, kishilerning hayatidiki herqandaq diniy tesirning mushu tebirge tedbiqlan'ghanliqini körduq. Shunga bu tebir qabahetlik shekil alghan ménge yuyush métodining tesirige uchrighan. Méningche bu xildiki ‛ashqunluqni tügitish‚ herikiti Uyghurlarni xitay kompartiyesige sadiq insanlargha aylandurush, shu arqiliq kompartiyeni xelq ammisining hayatidiki eng qudretlik nopuzgha aylandurush üchün layihelen'gen.”

Del shundaq bolghanliqi üchün shuningdin kéyinki waqitlarda “Ijtima'iy muqimliq we uzun mezgillik eminlik” ning xitay hökümiti tekitlep kéliwatqan “Shinjang xizmiti” diki merkiziy nuqta bolup qélishi tebi'iy yosunda ishqa ashqan. Shundaqla uning uzun mezgilgiche özgermestin dawam qilidighanliqimu siyaset asasigha ige qilin'ghan.

 “Terbiyelesh” tejribisi zor kölemlik tutqun'gha yol achti

Sébéstyan xélman (Sebastian Heilmann) , jéssika tits (Jessica C. Teets), réza xizmet (Reza Hasmath) qatarliqlarning ortaq pikriche, birnechche yilliq terbiyelesh tejribisi deslepki qedemde xitay hökümitining mu'eyyenleshtürüshige érishken. Shundaq bolghanliqi üchün 2016-yili yanwarda Uyghur aptonom rayonluq siyasiy meslihet kéngishi “Ashqunluqqa qarshi turush” xizmitidiki utuqlar we kemchiliklerni xulasilesh yighini chaqirghan. Yighinda “Terbiyelesh we özgertish” ning izchil bolalmasliqi we ölchemleshmesliki alahide tekitlen'gen. Shu qatarda ili wilayitining “Tamchitip sughirish” sheklidiki “Merkezleshtürüp toplap terbiyelesh arqiliq özgertish” usulining “Tejribidin ötken ünümlük tedbir ikenliki, buni pütkül shinjanggha kéngeytish lazimliqi” heqqide qarar élin'ghan.

2016-Yili iyunda xitaydiki milletshunasliq we dinshunasliq penlirining kattiliridin bolghan xé shinglyang “Yershari waqit géziti” de mexsus maqale élan qilip “Ötken birnechche yilda shinjangdiki zorawanliq we esebiylik qilmishliri zor derijide töwenlidi. Bu nöwettiki xizmet tejribilirining utuqluq bolghanliqini körsitidu” dep xulase chiqarghan. Shuningdek ilgiriki waqitlarda qollinilghan “Diniy kattibashlarnila nishan qilish” tek usulning yéterlik emeslikini, buningda “Ashqun idiyelerning tarqilishigha bir yolning échilip qalidighanliqi” ni alahide tekitligen. 2017-Yiligha kelgende “Shinjang partiye mektipi” ning piroféssori chyu yu'enyu'en bu heqtiki tetqiqat netijisini élan qilip “Shinjangdiki qayta terbiyelesh xizmitide piship yétilgen tejribe örniki yoq. Shunga herqaysi orunlar bu jehette ijadchanliq bilen ish körüshi lazim” dep xulase chiqarghan.

2017-Yili noyabirgha mensup “Kespiy terbiyelesh xizmitini téximu kücheytish we ölchemleshtürüsh heqqidiki pikirler” namliq ichki höjjette xizmet körsetmiliri, bixeterlik tedbirliri we tutqunlarni qoyup bérish ölchemliri sherhlen'gen. Bu höjjette “Ölchemleshtürüsh” heqqide jiq sözlen'gen bolsimu emma tutqunlarni qandaq ölchem boyiche qoyup bérish heqqide héchqandaq “Ölchemlik” bir qa'ide körsitilmigen. Tékes nahiyelik jama'et xewpsizlik idarisining 2018-yilidiki ichki höjjetliride bolsa buningdiki sewebning “Tutqunlar qoyup bérilse bixeterlikke éghir xewp peyda qilidu” dégen qarash ikenliki éytilghan. 2018-Yili xitayning sabiq jama'et xewpsizlik ministiri jaw kéji ichki qisimda sözligen sözide éniq qilip “Bash sékrétar shi jinpingning körsetmisi boyiche qayta terbiyelesh xizmitini qanunlashturush sewiyesige yetküzüshimiz lazim. Merkez buninggha lazimliq iqtisadiy chiqimlargha pütün küchi bilen yardem béridu” dep körsetken. Doktor adriyan zénz bu heqte toxtilip “Qanunlashturush dégenlik tejribining axirqi basquchi” deydu.

 “Méningche, siyasetlerning tejribe qilinishi yerlik da'irilerge qaysi usulning eng ünümlük ikenlikini teqqaslap körüsh shara'itini yaritip bergen. Bolupmu buningda oxshash bolmighan delillerge qarisaqla buni ashkara körüp yételeymiz. Chünki ular (‛ishenchsiz‚) kishilerni lagérlargha qamighandin kéyin ularni chiqarmay turup qayta terbiyeleshni ishqa ashurghan. Kéyinche ular lagérlardiki qayta terbiyeleshning ghayet zor ‛özgirish‚ peyda qilghanliqini körgendin kéyin buni eng ünümlük bolghan ‛terbiyelesh usuli‚ dep yuqirigha doklat qilghan. Yuqiri derijilik organlar bolsa buni eng ünümlük bolghan hel qilish charisi iken, dep qobul qilghan. Buning bilen ‛ishenchsiz‚ dep qaralghanliki kishilerning hemmisi lagérgha qamaldi. Bu xil da'ire békitip bérish netijiside ghayet zor kishiler tutqun qilindi. Ghayet zor tutqun ene shu yosunda ishqa ashti.”

Adriyan zénzning qarishiche, 2016-yilighiche bolghan birnechche yilliq ongushluq tejribe arqiliq Uyghur diyaridiki “Qayta terbiyelesh” xizmitige tedrijiy halda yerlik hökümet qomandanliq qilishqa bashlighan. Bu waqitlarda Uyghur diyarida “Qayta terbiyelesh” ke lazimliq köp xil mu'essese, jümlidin tutup turush orni, saqchilarning terbiyelesh merkezliri we bezi yéngidin qurulghan esliheler qurulup bolghan. Shuningdek her bir wilayetning az dégendimu 300 kishini terbiyeligüdek “Terbiyelesh merkizi” bolush telep qilin'ghan. 2016-Yili séntebirge kelgende yéngidin teyinlen'gen partiye sékrétari chén chüen'go “Bash sékrétar shi jinpingning jenubiy shinjangdiki omumiy xizmetler heqqide bergen muhim yolyoruqlirining emelge ashurush, shuningdek ‛qilchimu rehimdillik qilmasliq‚ ni izchillashturush üchün tor tartish sheklidiki tekshürüshni ijra qilish؛ ‛üch xil küch‚ ni toluq qézip chiqish üchün sheher, nahiye, yéza qatlamliri boyiche toluq tekshürüsh” ni otturigha qoyghan. Ene shundaq qilip 2017-yili etiyazdin bashlap pütkül Uyghur diyarida “Qayta terbiyelesh” toluq qanat yaydurulghan. Buninggha mas halda mewjut mekteplerni “Terbiyelesh merkizi” ge özgertipla ishlitish resmiy halda lagér qurushqa özgertilgen.

“Kattilar” ning biwasite qollishi “Tejribiler” ge qolayliq yaratti

Uyghur diyarida lagér tejribisi deslepki qedemde omumlashturushqa yüzlen'gende “Yuqiri derijilik emel” sahibliri buninggha zor küch bilen arqa tirek bolghan. Bolupmu “Ashqunluqqa qarshi turush nizami” heqqidiki asasiy idiyening menbesi shi jinping bolup, uning “Shinjangdiki térrorluqqa qarshi turush we muqimliqni saqlash xizmetlirini normallashturush üchün bu heqte yerlik nizam tüzüp chiqish lazim” dégen yolyoruqi buninggha nezeriyewi asas bolghan. Mezkur nizamning layihe nusxisi resmiy élan qilin'ghuche bolghan ariliqta buninggha mes'ul rehberlik guruppisi béyjinggha nechche qétim qatrap merkiziy hökümet bilen, jümlidin birliksep bölümi, jama'et xewpsizlik (j x) ministirliqi, xelq qurultiyi qatarliq organlar bilen köp qétimlap bash qoshqan. ”

Zor tutqun bashlan'ghandin kéyin bolsa béyjing da'iriliri buni yéqindin közetken we nazaretchilik qilghan. 2018-Yili sabiq j x ministiri jaw kéji “Terbiyelesh merkezliri” ni közdin kechürüp chiqqandin kéyin “Ashqunluq idiyeliri menbesidin toluq kontrolluqqa élin'ghan” dep xulase chiqarghan. Jaw kéjining lagérlarni tekshürüshi harpisida Uyghur diyaridiki partiye sékrétari chén chüen'go “Manéwir” ornida bir qétim közdin kechürüshni tamamlighan. Erkin isimlik sabiq lagér mehbusi shu waqitlardiki ehwallarni eslep “Hemmimizge rehberler kelgende jezmen shadimanliq keypiyatida körünüshimiz lazimliqi, bundaq bolmighanda buning istiqbalimizgha ziyan bolidighanliqi eskertildi” dégen. Erkinning yene bir kamérdishi bir xitay qiz bilen toy qilghan bolsimu oxshashla “Terbiyelesh” tin chiqalmighan. Uning xitay xotuni yuqiri-töwen chépip yürüp öz érining Uyghur bolsimu Uyghurlar bilen asasen alaqe qilmighanliqini, shunga uni “Terbiyelesh” tin chiqirip bérishni sorighan. Uninggha birdek “Bu xil terbiyeleshning merkiziy hökümetning buyruqi boyiche boluwatqanliqi, merkezdin buyruq bolmay turup ularning birmu kishini qoyup bérishige bolmaydighanliqi” bildürülgen. “Terbiyelesh merkizi” ning partiye sékrétarimu “Bu jaydin kimning chiqip kétishini menmu bilmeymen, chén chüen'gomu bilmeydu. Buni peqet merkiziy hökümet belgileydu” dégen. Erkin chet'elge chiqqandin kéyin bu heqte adriyan zénzning ziyaritini qobul qilghan hemde “Lagérdiki tutqunlar tizimlikide ismi yézilghanlardin üchtin ikki qismining chiqmighanliqini kördüm. Nahayiti az sandiki bir qisim kishiler nezerbend üchün öylirige qayturuldi” dégen. U lagérdin chiqqandin kéyin özi bilen bille qamalghanlarning üchtin ikki qismi emeliyette qamaqqa yollap bérilgenlikini bilgen.

Bunche köp kishini qamashqa yéterlik türme hazirlash üchün merkiziy hökümet buninggha maliye jehettin ghayet zor yardem bergen. 2017-Yilidiki ichki höjjetlerning biride chén chüen'go “Terbiyelesh merkizi” heqqidiki bir qétimliq yighinda ashkara halda “Bash sékrétar shi jinping türmilerni köpeytip qurushtin ensirimeslik, buninggha yéterlik meblegh ajritish heqqide söz qildi. Hazir qanchilik adem bolsimu sighdurghudek türmiler teyyar boluwatidu” dégen. Halbuki 2018-yili iyun'gha kelgende jaw kéji “Terbiyelesh merkezliri” ni közdin kechürgendin kéyin “Shinjangdiki ‛qattiq zerbe bérish‚ we ‛ashqunluqqa qarshi turush‚ xizmiti yaxshi ishlen'gen. Emma buningda süzüp chiqilghanlarning sani hazirqi qamaq orunlirining sighdurush iqtidaridin éship ketken” dégen. Bolupmu “Ishenchsiz” dep békitilgen Uyghur nopusining 30 pirsenttin köp salmaqni igilishi ghayet zor tutqunning tosqunsiz dawam qilishigha daghdam yol achqan. Bu heqtiki ziyaritimiz jeryanida adriyan zénz buningdiki bezi alahidilik heqqide toxtilip ötti.

 “Shuni éytalaymenki, 2014-yili shi jinping boluwatqan ishlarni mu'eyyenleshtürdi we testiqlidi. Bu dégenlik mushu xildiki ‛qayta terbiyelesh‚ ni öz ichige alghan sinaqlar uninggha yaridi, dégenliktur. U bu heqte mexsus söz qilghan hemde shinjangni közdin kechürgendin kéyin pütün rayon miqyasida lagér qurush we qayta terbiyeleshni omumlashturush qanat yaydi. Shunga shi jinpingning bu xildiki tejribilerni omumlashturush heqqide yolyoruq bergenliki besh qoldek éniq. Shundaq bolghanliqi üchün bu xildiki ‛pütün künlük qamaq ichide pütün künlük terbiyelesh‚ tejribisi tézdin kéngeytildi.”

2020-Yiligha kelgende “Merkez üchinchi qétimliq shinjang xizmet yighini” da shi jinping ashkara halda ashu “Tejribe ölchemliri” ni muweppeqiyetlik bolghan, dep maxtighan hemde xitayning yéngi esirdiki “Xitay chüshi” ning ongushluq emelge éshishi üchün buni qet'iylik bilen dawamlashturush heqqide körsetme bergen. Ene shu teriqide 2019-yilining axiri tutqunlar türkümlep mejburiy emgekke, öyde nezerbend qilinishqa yaki uzun muddetlik qamaqqa höküm qilinishqa bashlighan. Shuning bilen birge bu tejribilerning normallishishi nöwettiki siyasiy xizmetlerning bir muhim mezmunigha aylinip qalghan.