Xelq'ara metbu'atlar: Uyghurlar öz wetinide qebrisidimu tinch yatalmaydighan halda

Zumret dawut xanimning anisi turnisaxanning qebrisining yötkelgenlikige da'ir körünüsh. 2019-Yili 6-ay. Ürümchi.

Zumret dawut xanimning anisi turnisaxanning qebrisining yötkelgenlikige da'ir körünüsh. 2019-Yili 6-ay. Ürümchi.

Zumret dawut xanimning anisi turnisaxanning qebrisining yötkelgenlikige da'ir körünüsh. 2019-Yili 6-ay. Ürümchi.

Zumret dawut xanimning anisi turnisaxanning qebrisining yötkelgenlikige da'ir körünüsh. 2019-Yili 6-ay. Ürümchi.

Zumret dawut xanimning anisi turnisaxanning qebrisining yötkelgenlikige da'ir körünüsh. 2019-Yili 6-ay. Ürümchi.

Zumret dawut xanimning anisi turnisaxanning qebrisining yötkelgenlikige da'ir körünüsh. 2019-Yili 6-ay. Ürümchi.

Ötken hepte xelq'aradiki nopuzluq axbaratlardin, firansiye xewer agéntliqi, muhapizetchi géziti qatarliqlar bir payda almaydighan xelq'araliq sün'iy hemrah süretlirini analiz qilish orginining yéqinqi bir qanche yilda Uyghur élidiki mazarlarning sün'iy hemrahidin tartilghan sélishturma süretliridin, xitay hökümitining 2014-yilidin buyan, pütün Uyghur éli miqyasida kem dégende 45 jaydiki Uyghur mazarliqlirini buzup yoqatqanliqi melum bolghanliqini xewer qildi. Bu mazarliqlarning ichide 30 jaydikisi yéqinqi ikki yil ichide chéqip tüzlen'gen iken. Sün'iy hemrahidin 2017-yili tartilghan sürette mewjut bolghan shayar nahiyisige jaylashqan chong mazarliq 2019-yilida pütünley quruqdalghan.

9-Öktebir firansiye xewer agéntliqining tarqatqan xewiride süretler bilen sherhilinishiche, mezkur gézitning muxbiri bu yil séntebirde, Uyghur élidiki 4 sheherde jem'iy 31 musulman qebristanliqini kézip tekshürüsh élip barghan bolup, arisida 3 qebristanliqta, qebrilerdin qézilghan jeset söngeklirining tashlinip turghanliqidek menzirini körgen. Xewerde éytilishiche, bu mazarliqlarning Uyghurlarning alemdin ötken ejdadliri ewladmu ewlad aram alghan qebristanliqlar bolup, xewerde alemdin ötken Uyghurlarning hazirning özide qebriliridimu xatirjem yatalmas halgha kelgenliki yézilghan.

Xewerde déyilishiche 2015-yili tartilghan aqsudiki qebristanliqning sün'iy hemrah süretliride éniq körün'gen Uyghurlarning yéqinqi zamandiki dangliq wetenperwer sha'iri lutpulla mutellipning qebrisi 2019-yilida pütünley yoq qilinip, ornigha köl we güllükler yasalghan “Bext baghchisi” gha aylandurulghan. 

Lutpulla mutellip qebrisini xitaymu yillar ilgiri wetenperwerlik terbiye orni qilip yasap chiqqan idi. Bügünki künde xitay hökümitining özimu inqilabiy wetenperwer sha'ir dep nam bergen lutpulla mutellipning qebrisinimu buzushi Uyghur we bashqa közetküchilerde ghulghula qozghimaqta. Emma biz lutpulla mutellip qebrisining buzulghanliq yaki buzulmighanliqi, buzulsa uning qebrisining nege yötkelgenliki we qandaq bir terep qilin'ghanliqi heqqide aqsuning özidin éniqlashqa tirishqan bolsaqmu, hazirche imkaniyet bolmidi.

Xitayning bir milyondin 2 milyon'gha qeder Uyghur we bashqa musulmanlarni lagérlargha qamap, Uyghurlargha qarita medeniyet qirghinchiliqi élip bériwatqanliqi xelq'ara jem'iyet teripidin küchlük tenqidke uchrawatqan bir peytte, uning yene Uyghurlarning qebristanliqliri we mazarliqlirini weyran qilip tüzlesh herikitinimu mas halda élip barghanliqidek pakitlar ashkarilan'ghandin kéyin Uyghurlar heqqide tetqiqat élip bériwatqan közetküchilermu bu mesilige diqqet qilmaqta. 

Uzun yillardin buyan mexsus Uyghur mazarliqlirini süretke élip arxiplashturup kéliwatqan amérikaliq fotograf lisa ros xanim, bolupmu esirlerdin buyan Uyghurlar tawapgah, ulugh jay süpitide asrap, qoghdap kéliwatqan tarixiy mazarlarningmu her türlük bahanilerde weyran qilinishining, peqet bu qebrilerge kömülgen ademlerge qilin'ghan hörmetsizlik bolupla qalmay, u yene bir milletning ejdadliri bilen ewladlirining otturisida üzükchilik hasil qilish, esirler boyi dawam qilip kéliwatqan ijtima'iyliq we ularning étiqadi hem medeniyetlirige qilin'ghan éghir buzghunchiliq ikenlikini bildürdi. 

Xitay da'irilirining Uyghur élide keng kölemde élip bériwatqan qebre köchürüsh ishlirigha jaylardiki yerlik hökümetke qarashliq mexsus depne ishliri organliri we mehelle komitétliri mes'ul bolup élip bériwatqanliqi melum. Ular asasen kökertish, yer téjesh dégendek bahanilerde musulmanlar qebristanliqliridiki jesetlerni yéngidin salghan sémontluq qewetlik qebrilerge köchürmektiken. 

Radi'omizda ilgiri xewer berginimizdek, ürümchi iqtisadiy téxnika tereqqiyat rayonining qebre köchürüsh uqturushida ilgiri sürülüshiche, qebre igiliri 15‏-iyundin burun qebre köchürüsh ishxanisi bilen alaqiliship, qebre köchürüshke alaqidar resmiyetlerni béjirishi kérek iken. Höjjette, eger qebre igiliri 15‏-iyundin burun resmiyet béjirmigen qebriler igisiz qebre süpitide bir terep qilinidu déyilgen. Uqturushta, mezkur qebre köchürüsh pilani aptonom rayon we ürümchi shehirining bir tutush orunlashturushi, shundaqla “Ürümchi shehirining depne ishlirini bashqurush nizami” diki alaqidar belgilimilerge asasen, sheherlik hökümetning testiqlishi bilen élip bériliwatqanliqi bildürülgen.

Hazir amérikida yashawatqan lagér shahiti zumret dawutning 1997-yili 3-ayda wapat bolghan anisi tunisaxanning qebrisi del shu iqtisadiy pen téxnika tereqqiyat rayonigha jaylashqan musulmanlar qebristanliqida bolup, bu yil 6-ayda hökümet da'iriliri teripidin mejburi yötkiwétilgen. 

Zumret dawut u chaghda amérikagha yéngi kelgen bolup, apisining qebrisi échilghanda üstide bolalmighanliqtin bir yéqin dostigha apisining qebrisini yötkesh ishlirigha wakaliten qatnishishni hawale qilghaniken. 

Zumret dawut xanimning bildürüshige qarighanda dosti uninggha apisining qebrisini échish we yötkesh jeryanlirini süretke tartip ewetken bolup, dostining zumretke dep bérishiche, da'iriler uning rehmetlik anisi tunisaxanning qebrisini topa ittirish mashinilirida achqanda 22 yil awwal kömülgen jeset pütün chiqqan. Halbuki, da'iriler bir künde onlighan qebrilerni yötkeydighan bolup, qebridin pütün chiqqan jesetlernimu sundurup kichik xaltilargha qachilap nomur qoyup aptomobilgha bésip élip mangidiken, zumretning apisining jesitimu shundaq élip méngilip ürümchidiki yéngidin ikki qewetlik qilip sémonttin yasalghan nomur qoyulghan töshüklerning birige sélin'ghan. Da'iriler bu yéngi yötkelgen qebrilerge héchqandaq islami belge yaki sözlerni qoyushqa ruxset qilmaydiken. Addiyla ismi we qebre nomuri yézilidiken.

Zumret dawut xanim téxi yéqindila apisining qebrisining hörmetsizlik we qopalliq bilen yötkiwétilgenlikidek bu xil azablarni béshidin kechürgen bolghachqa, ötken hepte dadisining ölüm xewirini anglighinida dadisining jesitiningmu oxshashla yerlikke qoyulmay musulmanlargha yat halda qebrisiz bir shekillerde sémontluq qebrilerge qoyulushqa mejbur bolidighanliqini oylap azabliniwatqanliqini bildürdi. U: “Xitayning destidin tiriklirimizning qedri bolmighan Uyghurlarning ölükimizning qedri bolamdu?” dep échindi. 

Közetküchilerning qarishiche, shu buzuluwatqan weyran qiliniwatqan qebrilerning igilirining azabliri we endishiliri, xitayning türlük bahanilerde élip bériwatqan bu xil mejburiy qebre yötkesh qilmishlirining yene bir tereptin Uyghurlarning rohiyitige we insaniy heq-hoquqlirini qaysi derijide dexli-teruzgha uchritiwatqanliqinimu ispatlap bermekte.