Qazaq, rus, tatar we özbék hoquq qoghdighuchiliri xitayning Uyghurlargha qaratqan zulumini eyiblidi

Yéqinda sabiq amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyoning xitay hökümitining Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan basturush siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlighanliqi dunyaning her qaysi memliketliride, shu jümlidin qazaqistanda yashawatqan Uyghurlarni qattiq hayajan'gha salghan we bolupmu ijtima'iy taratqularda zor inkas qozghighanidi. Shundaqla bu hadise Uyghurlargha hésdashliq qilip kéliwatqan bezi qazaq, rus, özbék we tatar hoquq qoghdighuchiliri we pa'aliyetchiliriningmu diqqitini tartti.

Qazaqistanning kishilik hoquq we qanuniyliqni saqlash boyiche xelq'ara byurosining diréktori éwgéniy zhowtis ependining pikriche, tarixtin élip qarighanda, sani jehettin köp bolghan ikki xelq, yeni kurdlar bilen birlikte Uyghurlaningmu öz memlikiti yoqken.

Éwgéniy zhowtis mundaq dédi: “Uyghurlargha kelsek, onlighan yillar dawamida ular özlirining milliy-azadliq kürishini élip bériwatmaqta. Sewebi ularni ‛shinjang Uyghur aptonom rayoni‚ dep atalghan aptonomiye qana'etlendürmey kelgen. Ular köprek erkinlik bérishni telep qiliwatidu. Xitay bolsa, uzun waqit dawamida Uyghurlarning öz aldigha musteqil bolush istikini pütünley inkar qilip keldi. Uyghurlarning mundaq naraziliqliri da'im qozghilanglar, jazalar, her xil muddetlik türmilerge qamashlar we bashqilar bilen tamamlan'ghanidi. Kéyinki 10-20 yil ichide xitay ichkiri rayonlardin ahalini köchürüp, biwasite assimilyatsiyelik siyaset yürgüzüwatidu. Ikkinchidin, Uyghurlarning medeniyitini, tilini, dinini chekleshni dawam qiliwatidu. Axirqi yillarda, yeni 2001-yildin tartip xitay amérika qoshma shtatliridiki weqelerni bahane qilghan halda térrorluqqa, esebiylikke qarshi küreshni qanat yaydurup, Uyghurlarni bésishni téximu kücheytti. Mana bu aqiwette özining bir netijisige élip keldi”.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan qazaqistanliq hoquq qoghdighuchi we zhurnalist andréy grishin ependi xitayning özining assimilyatsiyelik siyasitini meqsetlik halda yürgüzüp kéliwatqanliqini, buning bashqa az sanliq xelqler üchün xewplik ikenlikini körsitip, mundaq dédi: “Uyghurlar millet süpitide, elwette, yoqap ketmeydu. Emma Uyghurlarning özini özi saqlap qélishi yoqap kétishi, yeni Uyghurlarning bashqa xelqler bilen birlikte xitay millitige singip kétishi mumkin. Xitayning asasiy siyasiti shuninggha qaritilghan, yeni birer millet özining qaysi milletke te'elluq ikenlikini bilmesliki lazimdur. Xitay özining bu siyasitini aldin-ala pilanlap kelgen. Uyghurlar xitayning öz yéridin qoghlap chiqirish meqsitini chüshinip, qarshiliq qilishqa ötti. Emma xitay Uyghurlarni teqibleshni kücheytti. Buning barliqi xitayning bu zéminni bésiwalghandin tartip bashlan'ghanidi”.

Qazaqistanliq hoquq qoghdighuchi ghalim agélé'u'of xitayning Uyghur we bashqa az sanliq milletlerge qaratqan basturush siyasitining bolupmu ötken esirning 90-yilliridin tartip kücheygenlikini bildürüp, mundaq dédi: “Xitay özining mundaq bésim ishlitish, teqiblesh siyasitini qanche dawam qilsa, qarshiliq shunche ösidu. Biz heqiqetenmu pompéyoning wekillikide a q sh ning bu siyasetni ‛génotsid‚ ( qirghinchiliq) dep élan qilghanliqini qollaymiz. Dunya Uyghur qurultiyimu u yaqta yüz bériwatqan weqeler heqqide yüzligen, minglighan pakitlarni keltürüp, buni qollawatidu. Elwette, bu yerde erkin ademler, musteqil eller xitaydiki bu siyasetning özgirishini qollap-quwwetlishi kérek. Pütkül dunya xitaydin mushuni telep qiliwatmaqta. Tarix boyiche xitay sherqiy türkistan jumhuriyitini yoqatqandin bashlap maw zédong we xitay kommunistik partiyesi 50-60-yillardila medeniy inqilab siyasitini yürgüzüsh bilen bille xitaylashturush herikitinimu élip barghan idi.”

Melumki, xitayning Uyghur élide atalmish “Terbiyelesh lagérliri” ni qurup, Uyghur we bashqimu az sanliq milletlerni ammiwi qamash heriketliri bashlan'ghanda, rusiye fédératsiyesining tataristan jumhuriyitidiki tatar pa'aliyetchiliri xitay konsulxanisi aldida yalghuz kishilik namayishlargha chiqip, Uyghurlarni qollighanidi.

Shularning biri hazir tataristan paytexti qazan shehiride yashaydighan rafik karimullin ependi ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Men xitayning Uyghurlargha qarita élip bériwatqan siyasitining sewebi öz térritoriyesining pütünlükini saqlap qélishtin ibaret, dep oylaymen. Hazir xitayda 10 milyon Uyghur yashaydu. Bu az emes. Ularmu öz musteqilliqini xalighan üchün kürishiwatidu. Xitay ene shuninggha qarshi turush üchün Uyghurlarning milliy ang-sézimini yoqitiwatidu, jaza lagérlirigha solap, öz dinigha étiqad qilishini, en'enilirini saqlap qélishini meniy qiliwatidu. Shundaq qilip xitay bir pütün milletni shekillendürüsh herikitini élip bériwatmaqta. Yéqin arida xitayning Uyghurlarni millet süpitide jismaniy yoqitishi mumkin emes. Meniwi jehettinmu yoqitalmaydu. Buning üchün uzun waqit kérek. Men bu xelqning özi qandaq xalisa yashap, öz en'enilirini saqlap, tarixini, medeniyitini hörmetlep ötüshini tileymen.”

Rusiyening moskwa shehiride yashaydighan özbék hoquq qoghdighuchisi, adwokat behram hemrayéf ependi amérikining xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlighanliqigha qattiq xushal bolghanliqini hem buni qollap-quwwetleydighanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Elwette, xitay dölitining Uyghurlarni éghir azablargha élip kélip, génotsid qilghini hemmige melum. Dunyaning eng chong memliketliri ichidin amérikining Uyghurlarni xitay ‛génotsid‚ qiliwatidu dep jor'et qilghanliqi bu intayin toghra we öz waqtida qilin'ghan qedem. Amérika siyasiy ehwallarni yaxshi chüshinip, heriket qildi hem birinchilardin bolup xitayni eyiblidi. Shuning üchün men amérika hökümitige özümning minnetdarliqini bildürimen. Men amérikining xitayning Uyghurlarni qirghin qilishigha qarshi buningdin kéyinmu heriket qilidu, dep ishinimen. Bashqimu aldinqi qatarliq memliketler amérikigha egiship, xitayning bu siyasitini toxtitishqa qoshulidu, dep ümid qilimen. Bu jehette Uyghur jama'etchiliki we teshkilatlirimu xitay qirghinchiliqini toxtitish üchün köp ishlarni qildi. Shuning üchün men Uyghur dostlirimghimu özümning semimiy rehmitini izhar qilimen. Heqiqetenmu büyük Uyghur xelqini xitay hökümiti éghir qirghinchiliqqa élip keldi, yeni jaza lagérlirigha qamap, intayin köp sanda Uyghurlar shéhit boldi. Epsuski, köpligen musulman memliketler Uyghur musulmanlirini qollash ornigha xitay siyasitini yaqlidi yaki bu mesilide süküt qildi.”

Igilishimizche, amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo öz bayanatida xitayning bolupmu Uyghurlargha nisbeten élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqning yenila dawam qiliwatqanliqini, xitayning Uyghurlarni sistémiliq yoqitishigha özliriningmu shahit boluwatqanliqini bildürgeniken.