Җеф еден билән сөһбәт: “йипәк йолидики җәңгивар әвлиялар” (2)

Америкадики сайнт мәррий университетиниң ярдәмчи профессори җеф еден әпәндиниң “йипәк йолидики җәңгивар әвлиялар: қараханийлар һәққидә ривайәтләр” намлиқ әсириниң муқависи.

Мариланд штатидики сант мәррий университетиниң профессори җеф еден билән болған сөһбитимиз униң бу қетимқи йеңи әсири болған “йипәк йолидики җәңгивар әвлиялар” ни чөридигән һалда уйғурларниң қәдимки заман тарихидики шанлиқ сәһипилиридин қараханийлар дөлитиниң әң вәкиллик падишаһлириниң бири болған султан сатуқ буғрахан һәққидә болди.

Җеф единниң пикричә, ислам динини уйғурларға елип киргүчи падишаһ болған султан сатуқ буғрахан өз нөвитидә ислам дининиң әң актип әвлиялиридин бири һесаблиниду. Шуниңдин кейинки әсирләр мабәйнидә уйғур дияридики ислам дининиң паалийәтлиридә тәдриҗий һалда суфизим тәриқити баш көтүргән һәмдә уйғур җәмийитидики иҗтимаий турмушта йетәкчи орундики мәниви идийәләрдин болуп қалған. Биз униң билән болған сөһбитимиз җәрянида хитай һөкүмитиниң 1990-йиллири буниңдин миң йил илгири өткән бир ислам әвлиясиниң тәрҗималини “әксийәтчил топилаңға идийәвий мәнбә болған” дәп тәнқидлиши һәмдә 2000-йилларда қәшқәр, хотән әтраплирида суфийларниң һәләқә селип һөкмәт оқуштәк коллектип паалийәтлиригә йол қоюшидәк ғәйрийлик тоғрисида сөзләштуқ. Болупму оттура асияда суфизимниң тәдриҗий һалда йәр шари миқясидики “җиһад” чүшәнчилири билән бағлинип қелиши тоғрисида бәзиләрниң “суфизим сиясий вә зорлуқ күч шәкиллирини инкар қилиду” дегән қарашни қуввәтләйдиғанлиқи тоғрисида сөз болғанда у буниңда толиму қизиқарлиқ болған бәзи һадисиләрниң мәвҗутлуқини оттуриға қойди.

“дуняви җамаәтчиликниң нәзиридә суфизим тинчлиқни истәйдиған, ички дуняни тәкитләйдиған, шундақла исламий нуқтидин алғанда шәхсләрниң биваситә тиришчанлиқи арқилиқ илаһий қудрәткә улишидиған, шу арқилиқ шәхсниң такамуллуқини әмәлгә ашуридиған тәпәккур шәклидур. Шу сәвәбтин суфизим һечқандақ сиясийвилик билән бағланмайду. Суфизимниң мушу хил түпки идийиси суфизимниң тарихидики барлиқ бүйүк әлламиләрниң әсәрлиридә, җүмлидин җалалидин руми, җамий, хоҗа һафиз ширазий, әлишир наваий, юнус әмрә қатарлиқ явро-асия суфизим әдиблириниң язмилирида алаһидә орун тутиду. Һалбуки, тарихий нуқтидин алғанда суфизимниң йәнә бир алаһидилики бар. Бу алаһидилик султан сатуқ буғрахан һәққидики тәсвирләрдә бәкму рошән әкс етиду. Йәни униңда суфизим билән сиясий рәһбәрлик вә сиясий қудрәт мәсилиси бир гәвдилишип кәткән. Бүйүк моғул империйәсиниң императори бабур вә ақсақ төмүр нами билән мәшһур болған тимурийлар императори әмир төмүрниң өз алдиға суфийлардин тутқан пирлири болған. Улар көплигән ишларда мушу пирларниң йол көрситишигә таянған. Әмма шәрқий түркистан тарихиға қарайдиған болсақ суфийлиқтики әвлияларниң падишаһлиқ қилғини, падишаһларниң өз нөвитидә суфий болғинидәк бир қизиқарлиқ һадисини байқаймиз.

Бу нуқтидин алғанда шәрқий түркистанда тарихий җәһәттин суфизим билән сиясий һакимийәт бир-биригә зич бағлинип кәткән. Шундақ болғанлиқи үчүн һазир суфизим бир түрлүк сиясий түскә игә болған исламий һадисә болуп қалған.”

Уйғурларниң йеқинқи заман тарихида суфизим билән бағлинишлиқ көплигән тарихий һадисиләр өткән болуп, шуларниң бири афақийә мәзһибиниң мәшһур өлимаси хоҗа һидайитулла (афақ хоҗа) һесаблиниду. Тарихий мәнбәләрдә ейтилишичә, афақ хоҗа ана тәрәптин султан сатуқ буғраханға четилидиған болуп, униң қумул шәһирини макан тутқан бовиси сәйид җелил кашғәри өзини “султан сатуқ буғраханниң 13-әвлади” дәп қарайду. Биз уйғур җәмийитидә иҗабийлиқ вә сәлбийликниң вәкиллири сүпитидә қариливатқан бу икки шәхсни тарихий җәһәттин селиштуруш мумкинлики тоғрисида сориғинимизда җеф еден буниң әмәлийәттә пүтүнләй мумкин икәнликини билдүрди.

“бу бәкму яхши селиштуруш. Мениңчә, афақ хоҗа бу хил селиштуруштин көп хурсән болиду. Чүнки у султан сатуқ буғрахандин буян давам қилип кәлгән нәсәбнаминиң өз вуҗуди арқилиқ кейинкиләргә йәткүзүлүшини бәкму арзу қилған. Шуниңдәк сатуқ буғрахан вә униң әвладлириниң шөһритигә өзиниң бир йоллар билән бағлиниши үчүн көп тиришчанлиқ көрсәткән. Мәсилән, афақ хоҗа өз сәлтәнәтини қәшқәрдин йәркәнгичә болған даиридә техиму кеңәйтиш үчүн өзиниң оғлини йәркән тәхтигә олтурғузған. Шу вақитта афақ хоҗа нурғун пул сәрп қилип, сатуқ буғрахан мазирини йеңилап чиққан. Афақ хоҗа өлгәндин кейин болса сатуқ буғраханниң мазири шәкил җәһәттә афақ хоҗа мазириға тәқлид қилинған һалда йәнә бир қетим йеңиланған. Улар мушу арқилиқ афақ хоҗа сәлтәнәтиниң шан-шөһрити сатуқ буғрахан падишаһлиқ қилған шәрқий түркистан ислам сулалисиниң давами икәнликини намайиш қилмақчи болған. Тарихий һөҗҗәтләр нуқтисидин алғанда афақ хоҗа техи йеқинқи замандики шәхс болғанлиқтин буниңдин миң йил илгири яшиған сатуқ буғраханға қариғанда кишиләргә бәкрәк тонуш һесаблиниду.”

Мәлум болушичә, нөвәттә уйғур диярида ислам дини билән бағлинишлиқ болған барлиқ һадисиләр уларниң нөвәттики “сиясий” вәзийәт үчүн пайдилиқ яки зиянлиқ болушидин қәтийнәзәр пүтүнләй вәйран қилиниватқан болуп, буниңдин кейинки бир әвлад уйғурниң өз өтмүшини билишигә зор тосқунлуқ пәйда қилиду, дәп қаралмақта икән. Дәрвәқә, ғәрб дунясида бу саһәдики издинишләр давам қиливатқан болуп, харвард университетидики докторлуқ оқуши давамида оттура асия тарихи өгәнгән җеф еденгә охшаш көплигән яш алимлар бу саһәдә һелиһәм өз тиришчанлиқини сәрп қилмақта икән.