RFA/Erkin Tarim
Түркийәдики әң кона партийәләрдин бири һесаблинидиған саадәт партийәси узундин буян ислам дунясидики шундақла уйғур елидики кишилик һоқуқ вә башқа һәқләрниң аяқ-асти болуш мәсилиси һәққидә изчил һалда баянат елан қилип келиватқаниди. Саадәт партийәси қармиқидики ташқи сиясәт комитети тәйярлиған «шәрқий түркистан мәсилиси» мавзулуқ доклати өткән һәптә елан қилинди. Доклатта хитайниң уйғурларға елип бериватқан бесим сиясәтлири йәни кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири асас қилинған болуп, мәзкур доклат 9-сентәбир күни әдирнә шәһиридә өткүзүлгән мухбирларни күтүвелиш йиғинида тонуштурулди.
Доклатни мухбирларға тонуштуруш йиғинида саадәт партийәсиниң әдирнә вилайитидики мәсули али дәмирқиран әпәнди сөз қилди. У сөзидә уйғурларға елип бериливатқан барлиқ кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини тохтитиш үчүн түркийәниң үстигә чүшкән сиясий вә дипломатийәлик вәзиписини ада қилиши керәкликини тәкитлиди. У, баянатида шәрқий түркистандики кишилик һәқ вә һоқуқ дәпсәндичиликини йоқ қилиш вә шәрқий түркистан мәсилисини тәлтөкүс һәл қилиш үчүн һәр қайси дөләтләрниң һәрикәткә өтүши керәкликини тәкитлиди. У зияритимиздә уйғурлар мәсилисиниң хитайниң ички мәсилиси әмәс, бәлки хәлқаралиқ бир мәсилигә айлинип, хәлқара җәмийәтниңму, мәтбуатларниңму етибар беришигә игә болуватқанлиқини илгири сүрди.
15 Бәттин тәркиб тапқан доклат төвәндики мәзмунлардин тәркиб тапқан: 1. Шәрқий түркистан вә уйғур түрклири, 2. Уйғурлар дучар болуватқан кишилик һоқуқ дәпсәндичилики, 3. Шәрқий түркистан мәсилисиниң хәлқарадики вәзийити 4. Хитай дөлитиниң шәрқий түркистан вә уйғурларға болған көз қариши. 5. Тәклипләр. Доклатта нуқтилиқ һалда 2017-йилидин башлап нурғун сандики мәсчитләрниң чеқилиши, чеқилмиған мәсчитләрниң қуббилиридики диний етиқад бәлгиси болған ай-юлтузларниң қомуруп ташлиниши, имамларни хитай һөкүмитиниң тәшвиқат қоралиға айландуруш урунуши, әмдиликтә болса буниң йүзлигән уйғур қәбрилирини бузушқа йүзлиниватқанлиқи көпләп көрүлмәктә икәнлики баян қилинған. Доклатниң ахиридики ‹тәклип' қисмида хитай һөкүмитиниң шәртсиз һалда җаза лагерлиридики уйғурларни қоюп бериши, пиланлиқ туғут сиясити, уйғурларни һәқсиз ишлитишкә охшаш сиясәтлириниң дәрһал тохтитилиши, б д т ниң шәрқий түркистанға тәкшүрүш һейти әвәтиши тәкитләнгән.
Биз саадәт партийәси тәйярлиған «шәрқий түркистан мәсилиси» мавзулуқ доклат тоғрисида тәпсилий мәлумат игиләш үчүн 9-сентәбир күни мухбирларни күтүвелиш йиғини арқилиқ мәзкур доклатни тонуштурған али дәмирқиран әпәнди билән сөһбәт елип бардуқ.
У, шәрқий түркистан мәсилиниң интайин муһим икәнликини баян қилип мундақ деди: «наһайити муһим бир мәсилә, хитайниң мәсилини йошуруши, ахбарат органлириниң беришиға рухсәт қилинмиғачқа дуня җамаәтчилики әң аз билидиған ирқий қирғинчилиқлардин бири һесаблиниду. Шуңа биз шәрқий түркистанлиқ мусулман уйғур қериндашлиримизлиримизниң мәсилисини һөкүмәткә вә җамаәтчиликкә аңлитиш үчүн бу доклатни тәйярлап мухбирларни күтүвелиш йиғинида тонуштурдуқ».
Али дәмирқиран әпәнди саадәт партийәсиниң бу доклат тоғрисида хәвәр тәйярлап барлиқ ахбарат органлириғиму әвәтип бәргәнликини баян қилип мундақ деди: «бу доклат тоғрисида хәвәр тәйярлап барлиқ хәвәр агентлиқлири, гезит вә телевизйәләргиму әвәттуқ. Тор гезитлиридин бу һәқтики хәвәрниң нурғун адәм тәрипидин оқулғанлиқини көрүватимиз. Хитайниң қериндашлиримизға елип бериватқан зулуми җамаәтчилик тәрипидин билинсә дәваға пайдилиқ болиду дәп ойлаймиз».
Хитай рәһбәрлири саадәт партийәсиниң рәһбәрлири билән көрүшкәндә «уйғур мәсилисиниң хитайниң ички мәсилиси» икәнликини тәкитләватиду. Сиз буниңға қандақ қарайсиз дегән соалимизға али дәмирқиран әпәнди мундақ җаваб бәрди: «шундақ хитай ички мәсилимиз дәватиду. Террорлуқ паалийәт дәватиду. Лекин биз һәқиқәтни дейишимиз керәк. Бизниң һөкүмәтму бәзидә сүкүтини бузиду. Лекин, тиҗарий мәнпәәтини дәп йетәрлик дәриҗидә күч чиқармайватиду. Әгәр түрк хәлқи бу мәсилигә техиму көп көңүл бөлсә һөкүмәтму игә чиқишқа мәҗбур болиду. Шуниң билән хитайниң бесимини азайтқили болиду дәп ойлаймән. Уйғур мәсилиси хәлқаралиқ мәсилигә айланди».
Уйғурлар түркләр билән қериндаш милләт болғачқа, түркийәниң игә чиқишини арзу қилиду. Җаза лагерлири мәсилиси оттуриға чиққандин кейин түркийә билән четишлиқи бар нурғун кишиләр җаза лагерлириға қамилип, түрмиләргә ташланған болсиму түркийә һөкүмитиниң пәқәтла 3 қетим баянат берип қоюши уйғурларни биарам қилмақта. Лекин түркийәдики аммиви тәшкилатлар, һәр қайси партийәләр вә хәлқ аммисиниң көңүл бөлүши күнсайин күчәймәктә. Бәзи аммиви тәшкилат вә партийәләр уйғурлар дучар болуватқан кишилик һоқуқ дәпсәндичилики тоғрисида доклат тәйярлимақта. Ундақта саадәт партийәси тәйярлиған «шәрқий түркистан мәсилиси» мавзулуқ доклатиниң һөкүмәткә тәсири боларму? шәрқий түркистан тәшкилатлар бирлики рәиси һидайәтулла оғузхан әпәнди доклатниң өлчәмлик яхши тәйярланған доклат икәнликини баян қилди.
Һидайәтулла оғузхан әпәнди бу доклатниң түркийә һөкүмитигиму тәсир көрситидиғанлиқиға ишинидиғанлиқини изаһлап өтти.
Әнқәрәдики уйғур тәтқиқат институти мудири, истратегийә мутәхәссиси доктор әркин әкрәм әпәнди түркийәдики һәрқайси партийәләрниң уйғур мәсилисигә қизиқиши күчәйгәчкә бу хил доклатларни тәйярлаватқанлиқини, лекин бәзи партийәләрниң әнсирәшлириниңму мәвҗутлуқини оттуриға қойди.
Саадәт партийәси бурундин тартип уйғур мәсилисигә көңүл бөлүп келиватқан партийәләрдин бири. Мәзкур партийәниң қурғучиси түркийәниң сабиқ баш министири мәрһум нәҗмәттин әрбақан 1984-йилидин тартип түркийә парламентида изчил һалда уйғур мәсилисини оттуриға қоюп кәлгән иди. Мәзкур партийә «июл үрүмчи қирғинчилиқи» йүз бәргәндә хитайға наразилиқ билдүрүп 2009-йили 7-айда истанбулда 20 миң киши қатнашқан зор наразилиқ намайиши уюштурған иди.
