Gherbtiki démokratik döletler bilen xitayni qollaydighan döletler Uyghur mesiliside yene bölündi

Muxbirimiz erkin
2022.09.27
Pa'alyetchiler: mejburiy ghayip qiliwétilgen Uyghurlarni xatirileshla kupaye qilmaydu Amérikaning birleshken döletler teshkilatidiki bash elchisi linda tomas-girinféld (Linda Thomas-Greenfield) b d t ning bash shtabidiki yighinida sözlimekte. 2022-Yili 24-awghust.
AP

B d t kishilik hoquq kéngishining 12-séntebir küni bashlan'ghan 51-nöwetlik yighinida Uyghurlar mesilisi gherbtiki démokratik döletler bilen xitayni qollaydighan musulman ellirini öz ichige alghan istibdat döletler arisida yene bölünüsh peyda qildi. B d t kishilik hoquq kéngishining 26-séntebir ötküzülgen 22-qétimliq muzakire yighinidiki munaziride söz alghan amérika we en'gliye bashchiliqidiki démokratik döletlerning hemmisi dégüdek Uyghurlar weziyitige bolghan chongqur endishilirini ipadilep, kishilik hoquq komissari ishxanisining Uyghurlar heqqidiki doklatida otturigha qoyulghan tewsiyelerni emeliyleshtürüshni telep qilghan.

Lékin yighinda pakistan wekili musulman ellirini öz ichige alghan xitayni qollaydighan 60 tek istibdat döletler we xitay bilen zich iqtisadiy baghlinishi bar tereqqiy qiliwatqan ellerge wakaliten bayanat bérip, shinjang xitayning ichki mesilisi ikenlikini ilgiri sürgen. Shundaqla gherbni kishilik hoquqni siyasiylashturdi, dep eyiblesh bilen bir waqitta, diqqetning gherbtiki islamifobiyege yeni islam wehimisige qaritilishi kéreklikini tekitligen.

Mezkur yighinda amérika bilen en'gliye bashchiliqidiki bir qisim döletler b d t kishilik hoquq kéngishining kéler qétimliq yighinida xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini muzakire qilish teklip layihesi sun'ghanidi. 26-Séntebir küni b d t kishilik hoquq kéngishide bolghan munazire amérika qatarliq döletlerning teklip layihisi kéler hepte awazgha qoyulidighan halqiliq bir peytte ötküzülgen. Yighinda amérika wekili, Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet sadir qiliniwatqanliqini yene bir qétim tekitlep, xitayni kishilik hoquq mutexessislirining rayonda musteqil tekshürüsh élip bérishigha yol qoyushqa ündigen.

Yighinda amérika wekili mundaq dégen: “Amérika xitay xelq jumhuriyiti da'irilirining shinjangdiki asasliqi musulman bolghan Uyghur we bashqa étnik hem diniy az sanliqlargha qarita sadir qiliwatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayitidin chongqur endishe qilidu. Biz kishilik hoquq aliy komissari ishxanisi teyyarlighan we kishilik hoquq aliy komissari 31-awghust élan qilghan doklatta höjjetleshtürülgen tutqun qilish, qiyin-qistaq we bashqa xorlash qilmishlirigha alahide diqqet qilimiz. Biz xitay xelq jumhuriyitini bu qebihliklerni derhal toxtitishqa, naheq tutqun qilin'ghanlarni qoyup bérishke, iz-déreksiz ghayib bolghanlarning iz dérikini bérishke we musteqil tekshürgüchilerning shinjangda tekshürüsh élip bérishigha yol qoyushqa chaqirimiz.”

Amérika wekili sözide yene xitay xelq jumhuriyitining tibet, xongkongni öz ichige alghan xitayning bashqa rayonliridiki kishilik hoquq depsendichilikidinmu dawamliq endishe qiliwatqanliqi, uning chet'eldiki öktichilerge chégra halqip parakendichilik séliwatqanliqini tenqidligen. Amérika wekili: “Xitay xelq jumhuriyiti hökümiti chégra halqighan basturush heriketliride hökümetni tenqid qilghuchilargha, jümlidin amérikada turushluq shexslerge qarita dawamliq parakendichilik sélish, nazaret qilish, jimiqturush, tehdit sélish wasitilirini ishlitip kelmekte” dep körsetken.

Yighinda en'gliyening jenwede turushluq bash elchisi simngn manléy söz alghanda Uyghur rayonidiki “Éghir we sistémiliq kishilik hoquq depsendichilikige köz yumushqa bolmaydighanliqi” ni éytqan. Simon manléy mundaq deydu: “Sabiq kishilik hoquq aliy komissarining doklatida xitaydiki shinjang rayonida insaniyetke qarshi jinayet yüz bériwatqan bolushi mumkinliki bayqalghan. Biz musulman ayallirining mejburiy tughmas qiliniwatqanliqi, Uyghurlarning dini ibadet qilishigha, özining tilida sözlishige yol qoyulmaydighanliqi, étiqadini beja keltürüshige yol qoyulmaydighanliqi, kishilerning peqet az sanliq milletke tewe bolghanliqi üchün tutqun qilin'ghanliqi we ten jazasigha uchrighanliqigha a'it delillerge érishtuq…. Biz kishilik hoquqqa qilin'ghan bu xil éghir we sistémiliq ziyankeshlikke köz yummasliqimiz kérek. Kishilik hoquq kéngishi bu depsendichilikke süküt qilsa bolmaydu, süküt qilmasliqi shert”.

Bu yighinda hemmidin bek diqqet qozghighan nuqtilarning biri, yighinda Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyining mudiri shawket iminning söz qilip, xitayning Uyghurlar rayonidiki siyasitini aqlishi boldi. Xitay bu yighin'gha shawket imin we Uyghur aptonom rayonluq hökümet axbarat shxanisining bashliqi shü guyshyangni öz ichige alghan bir wekiller ömiki ewetkenidi.

Yighinda shawket imin, shinjangning xitay asasi qanunidiki kishilik hoquqqa qattiq emel qiliwatqanliqi, xelqning turmushi kapaletke ige bolghanliqi, kishilik hoquqning zor utuqlargha érishkenliki, shinjangda her millet xelqining barawer ikenliki we hökümetke teng qatnishiwatqanliqini bildürüp, gherb döletlirini tenqidligen. U bezi gherb döletlirining, shundaqla atalmish yaman gherezlik bir qisim kishilerning “Shinjangning kishilik hoquq ishlirida érishken körünerlik netijilirige köz yumup, kishilik hoquqni siyasiylashturghanliqi, wastilashturghanliqi, shinjangni qalaymiqan qilmaqchi bolghanliqi” ni ilgiri sürgen.

Shawket imin2017-yili Uyghur élida chong tutqun bashlinip, milyonlighan Uyghur lagér we türmilerge qamalghan, mejburiy emgek karxanilirigha yötkelgendin buyan xitay hökümiti teripidin b d t kishilik hoquq kéngishige élip bérilip, uning rayondiki siyasitini aqlashqa sélin'ghan 2-yuqiri derijilik Uyghur kadiri. Ilgiri Uyghur Uyghur aptonom rayonining hazirqi re'isi erkin tunyaz b d t da xitaygha wakaliten söz qilip, oxshashla xitayning rayonda yürgüzgen siyasitini aqlighanidi.

Gerche pakistan qatarliq döletler xitayni qollighan bolsimu, biraq shu küni yighinda söz alghan gérmaniye, chéxiye, litwa, firansiye, finlandiye, yéngi zélandiye, yaponiye léyuksémburg qatarliq gherb döletlirining hemmisi Uyghurlarning weziyiti, b d t kishilik hoquq aliy komissarliqining doklatidiki bayanlargha bolghan endishilirini ipadilep, b d t kishilik hoquq kéngishining musteqil tekshürüsh élip bérishini, xitayning kishilik hoquq aliy komissarliqining doklatidiki tewsiyelerge emel qilishi kéreklikini tekitligen.

Gérmaniye wekili söz alghanda gérmaniyening Uyghurlar weziyitidin qattiq endishe qilidighanliqini bildürüp mundaq deydu: “Gérmaniye xitay kishilik hoquq weziyitidin, bolupmu shinjang, tibet we xongkong weziyitidin chongqur endishe qilidighanliqini tekitleydu. Biz kishilik hoquq aliy komissari ishxanisining shinjang kishilik hoquq weziyitige a'it mahiyetlik doklatini qarshi alimiz. Bu medeniyet, diniy, kimlik we diniy miraslarni chéqish jehetlerdiki sistémiliq basturushni öz ichige alghan. Doklatta deliller mewjut kishilik hoquq depsendichilikining insaniyetke qarshi jinayet teshkil qilidighanliqini körsetti”.

Gérmaniye wekilining yighinda tekitlishiche, gérmaniye xitayni b d t kishilik hoquq aliy komissari ishxanisi bilen hemkarliship, doklattiki tewsiyelerni ijra qilishqa chaqirishi bilen bir waqitta, kishilik hoquq kéngishige eza döletlerni bu ishta barliq hadisiler tekshürülüp, barliq kishilerning kishilik hoquqi we tüp erkinliki eslige keltürülgüche bu mesilige bolghan diqqetni chachmasliqqa chaqiridiken chachmasliqqa chaqiridiken.

Nöwette amérika qatarliq döletler kishilik hoquq kéngishige Uyghur mesilisini muzakire qilish toghrisida bir teklip layihesi sun'ghan bolsimu, emma bu layihening 7-öktebir küni axirlishidighan bu yighinda maqullinishi yaki ret qilinishi melum emes. Ötken hepte Uyghur aptonom rayonluq hökümetning bayanatchisi shü guyshyang b d t ning jenwediki binasida ötküzgen axbarat yighinida, eger kishilik hoquq kéngishi Uyghurla r toghrisida birer qarar maqullisa xitayning uninggha qarshi tedbir qollinidighanliqini éytqanidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.