“Chégrasiz diktatorlar” muhakime yighinida Uyghurlar mesilisi muhim téma boldi

Amérikadiki “Démokratiyeni yéngilash qurulushi” uyushturghan “Chégrasiz diktatorlar” ilmiy muhakime yighini 29- we 30-öktebir künliri washin'gton shehiride chaqirildi. Bu qétimqi yighinda dunya miqyasida ewj éliwatqan zulumlar we buninggha sewebchi boluwatqan diktatorlar, chégra halqighan zulumlar we buninggha qarshi emeliy tedbirler, bu sahede otturigha chiqiwatqan paji'eler toghrisida téximu köp dunya jama'itini xewerlendürüsh qatarliq köpligen témilar boyiche söhbetler teshkillendi.

Shu qatardiki söhbetlerning biri “Chégra halqighan zulumlargha yüzlinish” témisida bolup, buningda herqaysi diktator hakimiyetlerning siyasiy ziyankeshlikige uchrawatqan öktichiler, diktator hakimiyetlerning nezeridiki “Düshmen” küchler, shuningdek muhajirettiki Uyghurlar duch kéliwatqan türlük bésimlar her sahening zor diqqitini qozghidi.

Dunya Uyghur qurultiyi (d u q) en'gliye ishxanisining mudiri rehime mehmut xanim öz sözide shexsen bashtin kechürgen qismetliri arqiliq xitay diktatorlirining zulumlirini teswirlep berdi. Uning qarishiche, xitayning nöwettiki diktaturiliq asasidiki chégra halqighan zulumliri emeliyette u wetendin ayrilghan 2000-yilila alliqachan muntizim shekil élip bolghan. U shu waqitta gérmaniyediki Uyghur teshkilatining 15 kishilik yépiq yighinigha qatnashqan bolup, yighindin kéyin ghuljadiki qérindashlirigha téléfon qilghanda, ular rehimege öyge “Alahide méhmanlar” ning kelgenlikini éytqan, shundaqla mumkin bolsa uning bu xildiki yighinlargha qatnashmasliqini ötünüsh ahangida sorighan. 2013-Yili u qattiq aghrip bir ademning halidin xewer élishi zörür bolup qalghanliqtin ghuljadiki singlisini en'gliyege teklip qilghan. Emma singlisi herqanche qilipmu pasport alalmighan. 2017-Yili 1-ayda u uruq-tughqanlirigha téléfon qilghanda, ular nahayiti qiyinda téléfonni alghan hemde “Biz sizni xudayimgha tapshurduq. Sizmu bizni shundaq qiling” déginiche yighliwetken. Shuningdin kéyin uning uruq-tughqanliri bilen bolghan barliq alaqisi késilgen.

Bu xildiki chégra halqighan zulumning eng yéqinqi shahitliridin biri xongkongluq pa'aliyetchi joy syu (Joey Siu) bolup, u xongkongdiki démokratiye herikiti bashlan'ghandila buninggha qizghinliq bilen ishtirak qilghan. Bolupmu xongkong da'iriliri 2019-yili qolgha élin'ghanlarni xitaygha ötküzüp bérish heqqidiki qanun layihesini élan qilghanda, buninggha qarshi heriket sépige qoshulghan. Kéyinche u saqchilarning parakendichiliki tüpeylidin xongkongda turalmay amérikagha qaytip kelgen hemde bu jayda Uyghurlar, tibetler we teywenliklerning xitay kompartiyesige qarshi pa'aliyetlirige qatnashqan. Emma uning amérika puqrasi ikenliki hemde emdila 24 yashqa kirgen bolushigha qarimay xongkong da'iriliri 2023-yili uni tutup bergenlerge bir milyon som (texminen 128 ming amérika dolliri) mukapat bérilidighanliqini jakarlighan. U mushu ehwallarni sözlep kélip, xitay diktatorlirining hazir eng “Yuqiri maharetlik” diktatorlar boluwatqanliqini, ularning herqachan dunyaning bashqa jayliridiki diktatorlar bilen mustehkem ish birliki qurup, zulumni kéngeytiwatqanliqini tilgha aldi. U sözining axirida “Diktatorlar chégra halqighan zulumlarni basturush üchün zich ittipaq ornitalighan yerde, bu xildiki zulumgha qarshi turghuchilar némishqa bundaq qilalmaymiz?” dep so'al qoydi.

Diktatorlarning bu xildiki chégra halqighan zulumliri hemmila jayda mewjut bolup, buning qazaqistandiki qurbanliridin barlik mendighaziyéw (Barlyk Mendygaziyev) mu yighinda alahide söz qildi. Öz dölitide bir saxawetchi we sodiger bolup tonulghan barliq siyasiy pikir jehettiki oxshimasliq tüpeylidin diktatorlardin nursultan nezerbayéwning, kéyinche bolsa pirézidént toqayéwning ziyankeshlikige uchrap, qazaqistandin qéchip kétishke mejbur bolghan. Emma u amérika teweside xatirjem turmushqa érishken bolsimu, uning qazaqistandiki uruq-tughqanliri türmige qamilish, jismaniy qiynaq we sirliq halda ölüp kétishlerge muptila bolghan.

Yighinning axiridiki so'al-jawab qismidimu mushu da'iridiki so'allar oxshimighan nuqtilardin soraldi. Bu heqtiki ziyaritimiz jeryanida rehime mehmut özige oxshash gherb dunyasidiki erkinlik muhitidin behrimen boluwatqan kishilerning téxiche erkinlikke yételmeywatqan we awazi boghup tashlan'ghan Uyghurlarning awazi bolushtek wijdaniy mes'uliyitining barliqini alahide tekitlidi. Chünki u 1997-yilidiki “5-Féwral qirghinchiliqi” da Uyghurlarning qandaq öltürülgenlikini körgen we anglighan, shuningdek özige oxshash nurghun kishiler kéyinki waqitlarda xitay hökümitining Uyghurlarni wehshiylerche basturghanliqigha biwasite shahit bolghan. Shunga uning qarishiche, bu zulumlar chégra halqighan shekilde hazirmu dawam qiliwatqanda muhajirettiki bir qisim Uyghurlarning “Uruq-tughqanlarni ziyaret qilish” namida weten sepirige atlinishi milliy dawagha qilin'ghan xiyanettin bashqa nerse emes.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan joy syu xitayning chégra halqighan zulumliri hemde buning kelgüsi yüzlinishi heqqide söz bolghanda, Uyghurlar duch kelgen qismetlerning emeliyette xitay kompartiyesining heqiqiy mahiyitini échip béridighan eng janliq tejribiler ikenlikini alahide eskertidu:

“Méningche, bu yerde ashundaq bir mumkinchilik bar. Chünki sherqiy türkistanda néme ishlar bolghanliqini hemmimiz bilimiz. U jaydiki assimilyatsiye we zulum siyasetliri 1997-yili en'gliye hökümiti xongkongni xitaygha qayturup bergen waqitlardin bashlapla xongkongda ijra qilinishqa bashlighan. Hazir bolsa xitay teywenni xitayning bir qismi, dep jar séliwatidu. Shundaqla ‛teywenni ana wetenning qoynigha qayturup kélish‚ heqqide chuqan séliwatidu. Méning qarishimche, eger teywen xelqi we xelq'ara jem'iyet xitay hazir dawam qiliwatqan bu zulum siyasetlirini toxtitishqa bir chare körmise, bu ishlarning hemmisi teywenning etisi bolup otturigha chiqidu. Shunga hazir teywenni xitaygha qarshi qorallandurushla emes, téximu muhimi démokratik küchlerning kishilik hoquq we hörlükni himaye qilish üchün zich hemkarlishishi zörür.”

Bu qétimqi yighin'gha qatnashqanlar ichide tashqi ishlar ministirliqi, “Amérika démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi”, “Erkinlik sariyi” qatarliqlarning wekilliri, kishilik hoquq pa'aliyetchiliri, aliy mektep piroféssorliri we muxbirlar bolup, oxshimighan muhakime témiliri boyiche söz qildi.