“Uyghur” namini özgertish némige zörür bolup qaldi?

“Sh u a r milletler til-yéziq xizmiti komitéti” ning “Uyghur” namini in'glizche tiranskripsiye qilip yézish sheklini “Uyghur” dep muqimlashturush heqqide 2006-yili 11-öktebirde resmiy türde qizil bashliq höjjet élan qilghanliqini tekitleshken.

Ottura asiya tarixi heqqidiki bayanlarda atlap ötkili bolmaydighan xelqlerning biri Uyghurlar bolup, “Uyghur” nami eng kéyin dégendimu miladiye 7-esirlerde hazirqi mongghuliye yayliqida tiklen'gen menggü tash tékistliride uchraydu. Aridin esirler ötüp zamanimizgha kelgende tashqi dunya bilen bolghan alaqining küchiyishige egiship, bu namni chet'el yéziqida qandaq ipadilesh izchil birlikke kélinmigen témilardin bolup qaldi. Ene shundaq ehwalda yéqindin buyan bu témining qaytidin otturigha chiqishi bu heqtiki bezi gumanlargha yol achti.

 “Uyghur” sheklidiki xataliqmu?

2-Séntebir küni özini “Shangxey géziti” ning obzorchisi, fuden uniwérsitétining magistir aspiranti dep atiwalghan andi borham (Andy Boreham, xitayche ismi “En boren” ) özining X bétide uchur yollap, herqaysi metbu'atlar qolliniwatqan “Uyghur” sözining in'glizche ipadilinishi bolghan “Uyghur” ning xata ikenlikini élan qildi. U buning bilenla cheklinip qalmastin “Uyghur” sözining in'glizche shekli üchün “Uygur” sözini qollinish lazimliqini, “Uyghur” sheklining bundin kéyin xitay teweside élan qilinidighan herqandaq ijtima'iy taratqu supiliri yaki tor betliri üchün men'i qilinidighanliqini, shunga xitay tewesidiki muxbirlar yaki qelem sahiblirining tézdin buninggha inkas qayturushi lazimliqini jakarlidi.

Buninggha chüshken inkaslarning beziliride “Bundaq özgertish némige zörür bolup qaldi? ” dep soralghan. U buninggha qarita “Merkiziy hökümet shundaq yézishqa buyrughan iken, silermu jezmen shu boyiche yézishinglar kérek” dep jawab qayturghan. Shuningdek “Uygur” sheklidiki yézish usulining peqet xitay tewesidikiler üchünlikini, chet eldikilerning qandaq yézishi bilen kari bolmaydighanliqini eskertip qoyghan.

Qarimaqqa “Uyghur” namini chet el yéziqida qandaq ipadilesh heqqidiki bu chaqiriq andi borhamning xususiy pikridek körünidu. Emma inchikilep qarighanda, buning emeliyette xitay hökümiti yillardin buyan “Uyghur” namini atashta qollinip kelgen ipadilesh sheklini bazargha sélish ikenliki öz-özidin melum bolidu. Meyli “Shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti” ning tor bétide bolsun yaki xitay hökümitining amérika yaki yawropadiki elchixanilirining tor békitide bolsun “Uyghur” nami ta bügün'ge qeder birdek “Uygur” sheklide yézilip kelgen. Yene kélip bu ehwalning yéngiliq emeslikimu buningdin xéli yillar ilgirila melum bolghan idi.

2012-Yili 15-mayda xitay kompartiyesining in'glizche karniyi bolghan “Xitay géziti” (China Daily) ning Uyghur éli heqqidiki xewiride “Uyghur” sözi “Uygur” sheklide yézilghan. Shu waqitta Uyghur tordashlar arisida bu mesile heqqide bir meydan talash-tartish otturigha chiqqan hemde bundaq qalaymiqanchiliqqa xatime bérishning lazimliqi eskertilgen. Shuningdek “Sh u a r milletler til-yéziq xizmiti komitéti” ning “Uyghur” namini in'glizche tiranskripsiye qilip yézish sheklini “Uyghur” dep muqimlashturush heqqide 2006-yili 11-öktebirde resmiy türde qizil bashliq höjjet élan qilghanliqini tekitleshken. Mezkur uqturushta éniq qilip “Uyghur” dégen shekilni “Herqaysi tarmaqlar we shexslerning mushu boyiche qollinishi lazimliqi” éytilghan.

Andi boremning mezkur uchuri tarqilip shu künning özidila bu uchurni körgüchilerning sani 100 mingdin ashqan. Kem dégendimu yüzge yéqin kishi uninggha inkas qayturup “Tapshuruwalduq. Ijra qilimiz!” dégen shekilde jawab qayturghan.

Mutexessisler néme deydu?

 “Uyghur” nami gherb dunyasidiki türkologiye saheside eng kengri qollinilghan atalghulardin bolup, zamanimizda “Qedimki Uyghur yéziqi” dep atiliwatqan yéziqning nami üchünmu ishlitilgen. Uyghur impériyesi (745-840) gumran bolghandin kéyin mongghuliye yayliqidin dunxu'ang we turpan etraplirigha köchüp kelgen Uyghurlar ottura asiyadiki qedimiy xelqlerdin bolghan soghdilarning yéziqini özleshtürüsh asasida hasil qilghan bu yéziqni Uyghurlar we bashqa türkiy xelqler miladi 9-esirdin bashlap tedrijiy halda “Qedimki türk yéziqi” yaki “Orxun-yénsey yéziqi” (yene “Türk-runik yéziq” depmu atalghan) dep atalghan élipbe sistémisining ornigha dessetken. 13-Esirde mongghullargha esirge chüshüp qalghan Uyghur ilimdarliridin tata tunga bu yéziqni mongghullargha ögetken bolsa, kéyinche bu yéziqni xitay üstidin üch esirge yéqin hökümranliq qilghan manjular qobul qilghan.

Asiya medeniyet tarixidiki shu qeder zor weqeler bilen baghlinishliq bolghanliqi üchün “Uyghur” nami türkologiye sahesining wastiside gherb dunyasigha köplep tonulghan. Shu qatarda “Uyghur” sözi “Uighur” yaki “Uyghur” dégendek ikki xil shekilde yézilip kelgen. Emma “Uyghur” namini “Uighur” sheklide ipadileshtiki “Ui-” boghumining türkiy tillardiki tawushlarning maslishish qanuniyitige xilap ikenliki, chünki türkiy tillarda ikki sozuq tawushning qatar kelmeydighanliqi tüpeylidin bu xil yézish sheklining xata bolidighanliqimu xéli burunla otturigha qoyulghan pikirlerdin idi. Bu heqtiki mesililer toghrisida sorighan so'alimizgha élxet arqiliq jawab qayturghan türkologiye pishiwaliridin gérmaniyelik alim pitér zéme (Peter Zieme) mundaq deydu:

 “Men shexsen ‛Uyghur‚ sheklini qollinimen. ‛Uygur‚ dégen shekil köpinche türkiyede qollinilidu. Beziler bu sözni ‛Ui-‚ sheklidimu alidu. Bu qarimaqqa qoshma sozuq tawush (diphthong) tek körünidu, emeliyette undaq emes. Xuddi Uyghur tiligha oxshash türk tilidimu ‛ay‚ sözi ‛y‚ bilen yézilidu. Fonétika nuqtisidin alghanda ‛Uy-‚ sheklide yézish téximu toghra.”

 “Uyghur” nami bilen oxshap kétidighan atalghulardin “Afghanistan” yaki “Mughal impériyesi” dégenlerdiki “Gh” tawushi in'gliz tilida mewjut bolmighanliqi üchün gherb dunyasida köpinche “gh” sheklide ipadilinip kelgen. Del shundaq bolghanliqi üchün andi borhamning “Uyghur” dégen in'glizche shekildin “h” herpini chiqiriwétish heqqidiki teklipi otturigha chiqqan haman her sahe kishilirining tenqidlirige kömülüp ketti. Beziler uni “Xitay kompartiyesining chomaqchiliqini qiliwatidu” dése yene beziler u otturigha qoyghan qarashtiki “Pikir mutihemliki” ni keskin eyiblidi. Uyghur pa'aliyetchilerdin dilnur reyhan buni mazaq qilip, “Bashqa bir mustemlike impériyesidin xizmet tapqan bir aq mustemlikichi biz Uyghurlargha milliy namimizni qandaq yézishni we oqushni ögetmekchi boluwétiptu-de. Sen özüngni kim chaghlap qalding?” dégen. Indiyana ishtatidiki ros-xulman téxnologiye institutining dotsénti, doktor timosiy gros (Timothy Grose) buni tenqidlep “Bu pütünley xata. Séningche ‛Uyghur‚ dégen sözning yézilishidin ‛h‚ herpini chiqiriwétish kérekmu? emma bu yerdiki herp ‛gh‚, hergizmu ‛g‚ emes. Shunga ‛gh‚ shekli bu tawushni ipadilep bergüchi eng yaxshi shekil” deydu. Bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda timosiy gros bu heqte alahide toxtilip mundaq dédi:

 “Andi borham uzundin buyan dölet (xitay) sadir qiliwatqan Uyghurlargha qarshi zorawanliq qilmishlirini kichiklitip körsitishke tirishiwatqan bir adem. Bu jehettin alghanda uning bu qétimqi ishini tilgha alghuchilikimu yoq bir ish, désekmu bolidu. Hetta u mesxire ahangida ‛Uyghur‚ namini melum bir shekilde élishni we buningdiki ‛h‚ herpini chiqiriwétishni tewsiye qilghan halettimu, bu yenila biz alliqachan chörüp tashliwetken irq merkezchiliki (ethnocentrism) ning zamanimizdiki inkasi we eks étishi, xalas. Bu shuni körsitip bériduki, ‛Uyghur‚ namigha siz medeniyet nuqtisidin chiqish qilip turup xitayning közide ‛wéywu'érzu‚ dep qaramsiz yaki yawropa irqining nuqtisidin chiqip turup ‛Uyghur‚ namini ‛gh‚ sheklide ipadilemsiz? uning bu pikride sel qaralghan nuqta shuki, Uyghurlarning özlirige xas medeniyiti we tili barliqini diqqettin saqit qilghan. Halbuki bashqa insanlarning bundaq bir til we medeniyetni shu milletning özige xas, dep qarash, shuningdek uninggha ashu milletning közidin qarash mejburiyiti bar.”

 “Uyghur” nami özgerse néme bolidu?

 Andi borhamning bu xildiki yéngi “Ijadiyiti” heqqide söz bolghanda dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin re'isi ilshat hesen buning xitay hökümiti dep kéliwatqan kona muqamning qaytidin otturigha chiqishi ikenlikini alahide eskertidu. Uning qarishiche, xitay hökümiti izchil yosunda Uyghurlarning weten ichi-sirtidiki nam jehettiki birlikinimu buzup tashlash, shu arqiliq “Jungxu'a chong a'ilisining ‛uygur‚ namidiki bir ezasini barliqqa keltürüshni qestligen. Bu hal kishige xitay hökümiti yillardin buyan dep kéliwatqan “Yiltizini késip tashlash, alaqisini üzüp tashlash, menbesini buzup tashlash” dégen siyasiy sho'arni eslitidu.

Ilshat hesen bu heqtiki ziyaritimiz jeryanida alahide tekitligen yene bir nuqta shu boldiki, “Uyghur” sheklining yéziqta “Uygur” sheklige özgirishi bilen künimizdiki tor kezgü motorliridin meyli “Google” ,“Bing” yaki “Yahoo” bolushidin qet'iynezer, “Uyghur” dep kirgüzüp uchur izdigende Uyghurlar yaki Uyghur qirghinchiliqigha da'ir uchurlarni toluq körsitip bérelmesliktek bir qalaymiqanchiliqmu peyda bolidu.

Andi borham kim?

Andi borham yillardin buyan xitayda yashap kéliwatqan chet ellik oqughuchilarning biri bolup, izchil türde özining ijtima'iy taratqu hésabatlirida xitay hökümitining siyasiy teshwiqatini qilish bilen shughullinip kelgenliki melum. Uning ijtima'iy taratqulargha toxtimay chiqiriwatqan yazmilirida qarimaqqa xitaydiki ijtima'iy we siyasiy mesililer oxshimighan shekilde otturigha qoyulghandek körünsimu emeliyette aylandurup kélip xitay dölitining qanchilik “Adil” we “Qanun boyiche ish köridighanliqi” algha sürülidu.

Derweqe, andi borhamning bu xildiki pa'aliyetliri mahiyette yéqinqi mezgillerde xitay hökümiti zor küch bilen bazargha séliwatqan “Shinjang heqqidiki hékayilerni yaxshi sözlesh” teshwiqati bilen mas qedemde otturigha chiqiwatqanliqi melum. Bolupmu xelq'ara jem'iyetning éghir bésimliri tüpeylidin xitay hökümiti özlirini aqlashta özliri biwasite söz qilishning ornigha Uyghurlarni “Medhiye sözlirini qilish” qa mejburlash yaki chet'elliklerni bu heqte “Maxtash” larni tökme qilishqa qiziqturush sheklini tallap kelmekte. Andi borham del mushu xil kishilerning biri bolup, özining bu xildiki “Xizmet” liri hésabigha 2022-yili 18-dékabirda shangxey sheherlik hökümetning “Xelq'ara hemkarliq” türi boyiche bérilgen kümüsh médalini tapshuruwalghanliqini pexirlinish ichide tilghan alghan idi.