Xitay Uyghur élining chégra rayonlirida nopus azayghanliqini ilgiri sürmekte

Xitayning sehiye ministirliqi qarmiqidiki aqillar ambiri bolghan “Xitay nopus we tereqqiyat tetqiqat merkizi” ning diréktori, xitay memliketlik siyasiy kéngishining ezasi xé den (He Dan) yéqinda xitayning “Nopus we salametlik” zhurnilida doklat élan qilip, Uyghur élining ottura asiya jumhuriyetlirige chégradash nahiye-bazarlirida nopusning téz aziyip kétiwatqanliqi, béyjing hökümitining bu mesilige “Nopus bixeterliki, dölet mudapi'e we bixeterlik siyasiti ramkisi” ni öz ichige alghan halda diqqet qilishi hem nopusni köpeytishning charisini tüzüp chiqishini telep qilghan.

“Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” gézitining bildürüshiche, xé den doklatta, ottura asiye jumhuriyetlirining nopusi téz köpiyiwatqan shara'itta, Uyghur élining chégra boyidiki nahiye-bazarlirida nopusning aziyishi diqqet qilarliq bir tereqqiyat iken.

Xé denning “Nopus we salametlik” zhurnilining 2024-yilliq 12-sanida élan qilin'ghan bu doklati, uning ötken yili 8-ayda xitay memliketlik siyasiy kéngishining ziyaret ömiki terkibide Uyghur ilida tekshürüshte bolushining arqisidin, shuningdek xitay hökümiti ötken yili 27-dékabir küni xoten wilayitining ladaq bilen chégradash aqsaychinni öz ichige alghan taghliq rayonlirida ikki yéngi nahiye tesis qilishni jakarlishidin burun élan qilin'ghan. Xitayda nopusning tughulush nisbiti töwenlep, nopusning aziyishi xitaydiki memliket xaraktérlik jiddiy mesile bolsimu, emma xé denning chégra nahiyelerdiki nopusning aziyishida bu jaylardiki omumi nopusning ehwalini yaki noqul xitay nopusinila közde tutqanliqi éniq emes. Biz 12-féwral “Xitay nopus we tereqqiyat tetqiqat merkizi” ge téléfon qilghan bolsaqmu, téléfonimizni almidi. Shundaqla uning bu mesililerge chüshenche bérishini telep qilip qilip élxet arqiliq yollighan so'allirimizghimu hazirgha qeder jawab bermidi.

Halbuki, Uyghur tetqiqati sahesidiki nopuzluq chet el mutexessislirining körsitishiche, xitay hökümiti yéqinqi yillardin béri Uyghur élidiki nahiyelerning konkrét nopus sanliq melumatlirini élan qilmighachqa, bu, chégra boyidiki nahiyelerde nopus aziyiwatqanliqining toghra yaki toghra emeslikige baha bérishni imkansizlashturmaqtiken.

Amérikadiki loyola uniwérsitétining tarix penliri piroféssori, nopuzluq Uyghurshunas, “Uyghur tarixining muqeddes yolliri” namliq kitabning aptori ra'in tum (Rian Thum) mundaq deydu: “Nahayiti epsuski, biz kéyinki bir qanche yildin béri nahiyelerning konkrét nopus sanini körelmiduq. Shunga biz bu chégra nahiyelerning nopusida qandaq özgirishlerning bolghanliqini bilmeymiz. Méning nuqti'inezirimdin bu ehwalda nopusning aziyiwatqanliqigha da'ir bu xil bayanlarning toghra yaki toghra emeslikige baha bérish mumkinchiliki yoq. Belkim, bu tetqiqatchi nahiyelerning nopus sanliq melumatigha ige bolghan bolushi mumkin. Lékin xitay hökümiti burun élan qilip kelgen bu sanliq melumatlarni hazir yoshuruwatidu.”

Lékin, ra'in tum, rayondiki nahiyelerning konkrét sanliq melumati élan qilinmisimu, emma pütkül rayon omumi nopusining élan qiliniwatqanliqi we rayon miqyasida tughulush nisbiti körünerlik aziyip, menpiy tebi'iy köpiyish yüz bériwatqanliqini bildürmekte. Ra'in tum mundaq deydu: “Lékin ular rayon miqyasining nopus sanini élan qiliwatidu. Shunga, biz uningdin nopusning köpiyishi, yeni nopusning mutleq köpiyishini emes, belki pütkül shinjang nopusining köpiyish nisbiti körünerlik azayghanliqini biliwatimiz. Ular axirqi qétim 2023-yili 2022-yilliq nopus özgirishining sanliq melumatini élan qildi. 2022-Yili nopusning tebi'iy köpiyish nisbiti 1000 de 0.77 Bolghan. Bu, tughulush nisbiti ölüsh nisbitidin azayghanliqini körsitidu. Bu, shinjangda 2022-yili nopusning tebi'iy köpiyishi nölge yéqin dégenliktur.”

Xé den “Nopus we salametlik” zhurnilidiki doklatida, chégra nahiyelerdiki nopusning aziyishi Uyghur élige xas ehwal emesliki, Uyghur éli we ichki mongghulni öz ichige alghan xitayning shimali we gherbidiki chégra nahiyelirining hemmiside mewjut ortaq ehwal ikenlikini qeyt qilghan bolsimu, lékin u ottura asiya döletlirining nopusi köpiyiwatqan shara'itta, béyjingning Uyghur élidiki chégra nahiyelerning “Nopus bixeterlikige diqqet qilishi, chégra rayonlardiki nopus mesilisini dölet mudapi'esi we bixeterlik siyasiti ramkisi bilen birleshtürüsh” ni telep qilghan. Uning körsitishiche, Uyghur élining eng chong quruqluq chégra porti bolghan alataw shehirining nopusi 17 ming bolup, uning aran 3423 nepiri da'imiy turushluq nopus iken. Lékin amérikadiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning tetqiqat diréktori, doktor hénrik shejéwiskining (Henryk Szadziewski) körsitishiche, xitay hökümiti Uyghurlarni tughmas qilish arqiliq nopusini azaytish bilen eyibliniwatqan bir peytte, bu doklat téximu diqqet qilarliq bir nuqtini ipade etmektiken. Hénrik shejiwéski mundaq deydu: “Uyghur nopusi tughmas qilish pirogrammisi qatarliq wasitiler arqiliq meqsetlik nishan bolup keldi. Bu izchil sezgür mesile bolup kelmekte. Hazir biz bu doklatqa na'il bolduq. Bu doklat, chégra rayonlarning, bolupmu ottura asiye bilen bolghan chégra rayonlirining nopusi aziyiwatqanliqini éytqan. Elwette, merkizi asiya xitay üchün uning bixeterlik pilanlirigha qiyanlighanda izichil ajiz halqa bolup keldi. Chünki, bu jay turaqsiz bir rayon. Halbuki, bizning bu rayondiki siyaset bezi xelq'araliq teshkilatlar we hökümetler teripidin ‛irqiy qirghinchiliq‚dep qaralghan weziyette, bu rayonning nopusi aziyiwatqanliqimizni sözlishimiz, mesilini téximu diqqet qilarliq qilmaqta.”

Hénrik shejéwiski yene Uyghur ilining nopusi xitay üchün izchil bixeterlik mesilisi bolup kelgenlikini, rayonda nopusining aziyishi, xitay hökümitining köchmenlerni köchüp kélishke ilhamlandurushning yene bir xil istratégiyesi ikenlikini qeyt qilmaqta. Hénrik shejéwiski mundaq deydu: “Méning éytqinimdek bu mesile izchil bir bixeterlik mesilisi bolup keldi. Shundaqla men yene shuni éytimenki, elwette bu rayon'gha téximu köchmenlerni kélip olturaqlishishqa ilhamlandurushning yene bir xil istratégiyesi. Lékin buning ‛irqiy qirghinchiliq‚tek bir weziyette, buzghunchiliq xaraktérlik bir siyasettur.”

Xitay memliketlik siyasiy kéngishi torining xewerliridin melum bolushiche, xé den ötken yili 8-ayda élip barghan Uyghur ilidiki tekshürüshte, bu rayonning “Zamaniwi ishlepchiqirish topining tereqqiyatida ixtisas igilirini kirgüzüshke merkezlishishi, sirtqi jaylarning ixtisas igilirini keng kölemlik kirgüzüshi”, shuning bilen bir waqitta “Bashqa ölke, chong we ottura tipliq sheher hem dölet igilikidiki chong-kichik karxanilarni her xil shekillerde, az sanliq milletler rayonining qurulushigha qatnishishigha righbetlendürüsh” ni tekitligen. Lékin loyola uniwérsitétidiki piroféssori ra'in tum, xitayning Uyghurlarni mejburiy tughmas qilishining 2022-yili chégra nahiyeliridiki nopusning aziyishida we nopusning ösüshining asasen nölge chüshüp qélishida qanchilik roli barliqi éniq emeslikini bildürdi.

Ra'in tum mundaq deydu: “Bu rayonda 2017-yilghiche nopusning köpiyishi nahayiti yuqiri bolghan. Lékin nopusning ösüshining 2022-yili asasen nölge chüshüp qélishidiki seweb, rayondiki Uyghurgha oxshash az sanliq milletlerge qarita yürgüzülgen mejburiy tughmas qilish tedbirliridur. Bu tedbirler mejburiy üzük saldurush we bashqa tughutni mejburiy kontrol qilish tedbirlirini öz ichige alidu. Bolupmu xitay hökümiti Uyghur nopusining ösüshini toxtitishqa kirishken. Belkim, bu tedbirler (xitay) tetqiqatchisi éytqan chégra nahiyelerning nopusining aziyishigha türtke bolghan yaki bolmighan bolushi mumkin.”

Lékin xitayning “Nopus we salametlik” zhurnilidiki doklatta, quruqluq chégra éghizidiki jaylarda nopusning aziyishini bu jaylarning “Nazuk ékologiyelik sistémisi, turmush shara'iti we iqtisadi ul asasining tereqqiy qilmasliqi” qatarliq amillarning keltürüp chiqarghanliqi tekitlen'gen, shuning bilen bir waqitta “Import béji we import mallirining qoshumche qimmet béjini merkizi hökümetning yighiwélip, yerlik hökümetlerning payda alalmasliqi, buning yerlik iqtisadning meblegh jelp qilish we ishqa orunlishish pursiti yaritishini cheklep qoyghanliqi” mu tekitlen'gen.

Nöwette, xitayning özi nopusning memliket xaraktérlik aziyish mesilisige duch kelgen bolup, bu, uning uzun mezgillik iqtisadi güllinishige tehdit élip kélidu, dep qaralmaqta. Xitayning omumi nopusi 2024-yili uda üch yil aziyip, ölüsh nisbiti tughulush nisbitidin azraq bolsimu éship ketken. Xitay döletlik istatistika idarisining bildürüshiche, xitayda 2024-yili 9 milyon 540 ming adem tughulghan, 10 milyon 930 ming adem ölgen. Buning bilen xitay nopusi bir milyon 390 ming adem azlap, adem sani bir milyard 408 milyon'gha chüshken. Halbuki, mutexessisler bu xil perqning aldimizdiki yillarda téximu tézlishidighanliqini qeyt qilmaqta.