Uyghur ösmür balilirining “Ghémi” Uyghur irqiy qirghinchiliqining aqiwetlirini yorutup bermekte

A'ilisidin mejburiy ayriwétilip, xitayning ménge yuyush, xitaylashturush terbiyelirige mejburliniwatqan Uyghur balilirining échinishliq weziyiti körsitilgen wide'odin körünüsh. 2023-Yili mart.

A'ilisidin mejburiy ayriwétilip, xitayning ménge yuyush, xitaylashturush terbiyelirige mejburliniwatqan Uyghur balilirining échinishliq weziyiti hemmini endishige sélip kelmekte idi.

Undaqta xitayning irqiy qirghinchiliqning qurbanigha ayliniwatqan bigunah nareside bu balilar zadi némilerni oylaydighandu, ularmu ghem qilamdighandu? Uyghur diyaridiki balilarning eng chong ghémi, melum xitay oqutquchi özi'i tartip tik-tokta tarqatqan qisqa widiyosi arqiliq chet'el ijtima'iy taratquliridimu keng yéyilip, Uyghur ewladlirining échinishliq halitini nöwette muhajirettiki Uyghurlarning ghémige aylandi.

Yéqinqi bir qanche kündin buyan feysibok, tiwéttir qatarliq ijtima'iy taratqularda, xitay oqutquchining Uyghur baliliridin “Séning eng chong ghéming néme ?” dep sorighan so'aligha 9-10 yashlar chamisidiki balilarning bergen jawabliri toghruluq tik-toktin tarqalghan bir qisqa widiyogha qarita Uyghurlar we Uyghur mesilisige köngül bolidighan kishilerning inkas we analizliri dawam qilmaqta.

Qeyer ikenliki namelum, emma Uyghur diyaridiki melum bir bashlan'ghuch mektepning tenterbiye meydani ikenlikini körgili bolidighan 6 minut 10 sékuntluq bu qisqa widiyoda, bir xitay oqutquchi, 9-10 yashlardiki 18 neper Uyghur qiz we oghul oqughuchilarni retke tizip “Séning eng chong ghéming néme?” dep, bir-birlep xitayche soraydu we uni yanfonida süretke alidu. Balilar xéli rawan xitayche jawab béridu.

“Eng chong ghéming néme? dégen so'algha retning béshidiki ghemkin ayshemning jawabi “Dadam qachan qaytip kéler?” dep bashlinidu.

Arqidin sebixening jawabimu ayshemge oxshiship kétidu u “Tagham qachan qaytip kélidu?” deydu.

Yene bir qiz “Méni némishqa ademler da'im tillaydu? uridu?” deydu.

Bir oghul bala “Dadam némishqa öginishke kétidu” dep jawab béridu.

Xitay oqutquchi uning bu iztirapini yéniklitishni oylighan bolsa kérek, “Biz öginish qiliwatamduq, ata animizmu öginishke mohtaj, biz qanche yaxshi oqusaq turmushimiz shunche yaxshi bolidu emesmu, dadang yaxshi öginip qaytip kelgendin kéyin téximu xushal yashaysiler” deydu.

Arqidin ghemkin körün'gen chong mustapa “Dadam néme üchün ölüp ketti?” dégen so'alning, özini eng chong ghemge salidighanliqini éytidu.

Xitay oqutquchi uning jawabini tekrarlighandin kéyin, insanlarning her xil seweb bilen oxshimighan yashta ölüp kétidighanliqini chüshendürüp, axirida mustapani “Dadimiz bolmighini bilen apimiz bolghandikin yenila xoshalghu biz” dep bezleydu.

Oxshash mektep formilirini kiyiwalghan emma anche pakiz retlik körünmeydighan bu balilarning yürekni ézidighan meyüs haliti we normal balilar éytmaq tügül xiyalighimu keltürmeydighan, yürekni ézidighan iztirapliq jawabliri, muhajirettiki Uyghurlarni endishilendürüwatqanliqi melum.

Chet'ellerde Uyghurlar qollinidighan ijtima'iy taratqularda qayta qayta köchürüp tarqitiwatqan bu qisqa widiyogha qayturulghan inkaslarda, hemme birdek bu bir tereptin irqiy qirghinchiliqning dawam qiliwatqanliqini, Uyghurlarning yenila köplep lagér we türmilerge qamalghanliqini ispatlap berse, irqiy qirghinchiliq we xitaylashturush ma'aripining Uyghur ewladlirining jismaniy we rohiy jehettin saghlam ösüp yétilishige élip kéliwatqan selbiy tesiri hem buzghunchiliqning qanchilik éghirliqini körsitip béridighan ispat ikenlikini otturigha qoyushmaqta.

Uyghur élide 30 yilgha yéqin bashlan'ghuch mektepte xitay tili oqutquchisi bolghan, eng axirida Uyghur diyaridin qutulup chiqqan lagér shahitliridin gollandiyediki qelbinur sidiq xanim bu widéyogha inkas qayturdi. U, lagér bashlan'ghan tartip, xuddi yuqiriqi widiyodiki balilar sorighandek öziningmu ata-anisi lagérlargha élip kétilgen oqughuchilirining shundaq so'allirigha uchrighanda néme dep jawab bérishni bilmey azablan'ghanliqini, oqughuchilardiki özgirishler éghir aqiwetlerge shahit bolghanliqini éytti.

Lagér shahiti ömer bék'eli, balilarning “Eng chong ghéming néme?” dégen so'algha bergen jawablirini körüp, bigunah narésidilerning éghir rohiy bésim astida, azablar ichide qiyniliwatqanliqidek échinishliq halini hés qilalaydighanliqini bildürdi. Chünki ömer bék'ali 8 aydin artuq lagér hayatini bashtin kechürüp, qarimaydiki xitay jaza lagérdin qutulup chiqip, a'ilisi bilen jem bolghanliqigha hazir yil bolup qalghan bolsimu, xitay irqiy qirghinchiliqining wasitilik qurbanliri hésablan'ghan öz balilirining psixikisigha élip kelgen shiddetlik zerbisidin we ziyankeshlikidin hazirghiche qutulup kételmigenlikini, bu aqiwetning tesirining uzun muddetlik bolushidin ensireydighanliqini bildürdi.

Xitay hökümitining Uyghurlargha élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqini köp qétim tilgha élip, “Emdi qaytilanmaydu” dégen ehdining quruq wedige aylinip qéliwatqanliqini tekitlep kéliwatqan, yehudiy chong qirghinchiliqining shahiti sami stéygmen( Sami Steigmann )ziyaritimizni qobul qildi. U Uyghur balilirining “Ghémi” heqqidiki ghulghula qozghighan widiyoni körgendin kéyin buni eyni waqittiki yehudiy qirghinchiliqini bashtin kechürgen balilarning ehwali bilen sélishturup mundaq dédi:

“Bu bir tragédiye, bu balilar özining baliliq dewridin huzurlinip xushal chong bolidighanning ornigha, bu balilar özining a'ilisige néme bolghanliqi heqqidiki so'allargha patqanliqidek ghemlirini sözleydu. Bu köp tereplerdin intayin échinishliq ré'alliq. Men özümni élip éytsam, ta-anam bilen natsislarning mejburiy emgek lagérigha qamalghinimda, 3 yash waqlirim bolghachqa, u jayda néme bolghanliqi anche yadimda yoq bolghachqa gerche bu paji'edin hayat qalghan nurghun kishilerdek, qorqunchluq xatirilerning qarangghu sayiside qalmighan bolsammu, pütün a'ile, biwasite a'ile ezalirim yoq binormal bir hayatni yashap keldim. Chong qirghinchiliqning éghir tesiridin özümni qutquzushning yoli, bu tragédiyelerning heqiqitini öginish, bilish boldi. Biz yehudiylargha néme bolghanliqini yadimizdin chiqarmasliqimiz kérek. Men adette bashqa jaylarda yüz bergen tragédiyelerni yehudiy chong qirghinchiliqqa sélishturmaymen. Emma intayin dergumansiz halda, xitayning Uyghur diyarida qorghanliri jaza lagérliri, bu irqi qirghinchiliq dep éytalaymen. Dunya peqet bu heqte quruq sözlepla qalmay, choqum buni axirlashturushqa jiddiy we konkrét heriket qilishi lazim”.

“Uyghurlar uchrawatqan bu ziyankeshlik fashizm dewrini eslitidu” dégen sami stéiygmen, bu xil irqiy qirghinchiliqning yehudiylarning kéyinki ewladlirigha élip kelgen yaman aqiwetlirining intayin chongqur we her tereplimilik bolup kelgenlikini, özlükidin ténish, kimlikini untup assimilyatsiye bolush, zeherlik chékimliklerge bérilishqa oxshash yaman aqiwetlerning hetta hazirghiche dawam qiliwatqanliqini bildürdi. U irqi qirghinchiliqning Uyghur ewladlargha keltüridighan éghir aqiwetlirini yéniklitish üchün, Uyghur jem'iyiti we ata-anilargha özining tewsiyesini bildürüp mundaq dédi:

“Méni chong qirghinchiliqning éghir aqiwetliridin saqlap qalghan nerse, biri diniy étiqad bolsa, yene biri özümning milliy ürp-adet, medeniyitim dep qaraymen. Qirghinchiliqning meqsiti yoqitish, shunga Uyghurlar buninggha qarshi amalining bariche ewladlirigha özining kimlikini untuldurmasliq üchün tirishishi we qirghinchiliqning mahiyiti heqqide ewladlirigha yaxshi we toghra terbiye bérishi tolimu zörür”.

Natsistlar gérmaniyesining yehudiylargha élip barghan qirghinchiliqining térik shahiti sami stéygmen 80 yashtin ashqan nopuzluq yehudiy pa'aliyetchi, u yehudiy chong qirghinchiliqi heqqidiki xelq'araliq sehnilerdiki nutuqlirida, metbu'at bayanatlirida da'im xitayning Uyghur diyarida qurghan lagérlar hemde insaniyetke qarshi jinayetlerni, natsislargha sélishturup sözlep kelmekte.

U yene yehudiylar qirghinchiliqqa uchrighanda dunya ehlining eyni waqitta bir qétim sel qaralghanliqini, emma nöwette xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqigha dunya jama'etchilikning oxshash xataliqni qayta sadir qilmasliqi kéreklikini tekitlep kelmekte.