“Uyghur-2019” qanun layihesining maqullinishi we xitayning lagérlar heqqidiki höjjetlirining ashkarilinishi türkiyede zor ghulghula qozghidi

Ixtiyariy muxbirimiz azigh
2019.12.11
Olcay-Kilavuz-oljay-kilawuz.jpg Türkiye parlamént ezasi oljay kilawuz ependi türkiye parlaméntida pütün dunyani Uyghurlar üchün heriket qilishqa chaqirmaqta. 2019-Yili dékabir. (Ijtima'iy taratqularda élan qilin'ghan sindin élin'ghan)
RFA/Azigh

Yéqindin buyan “Nyu-york waqit géziti” teripidin xelq'aragha ashkarilan'ghan xitay hökümitining lagérlar heqqidiki mexpiy höjjetliri türkiye metbu'atliri we siyasiyonliri teripidin qattiq eyiblendi. Uyghurlargha qaritilghan sistémiliq assimilyatsiye we basturush siyasetlirining xitay merkizi hökümitining biwasite buyruqi bilen ijra qiliniwatqanliqi ashkarilan'ghan höjjetler bilen ispatlan'ghan bolup, türk metbu'atlirida bu toghriliq xewerler keng yer aldi.

Türkiyediki metbu'atlarda “Xitayning puli musulman dunyasining éghizini jimiqturdi”, “Zulum lagérlirining ishlitilish qollanmisi”, “Xitayning shinjangdiki bisim siyasetlirining belgiliri otturigha chiqti” qatarliq namlarda ashkarilan'ghan höjjetler keng tonushturuldi. Buning bilen birlikte Uyghurlargha munasiwetlik höjjetler türk metbu'atlirining mexsus sehipe yazghuchiliri teripidin analiz qilindi.

“Qarar” gézitining mexsus sehipe yazghuchisi, xelq'araliq munasiwet we siyaset bilimi mutexessisi mensur aq gül ependimning “Xitayning qilalaydighan eng toghra ishi. . .” namliq obzori bularning biri bolup, aptor maqaliside yéqinda ashkarilan'ghan höjjetler tüpeyli xitayning Uyghur siyasiti we lagér mesilisini inkar qilalmaydighan halgha chüshüp qalghanliqini éytqan. Maqalide aptor xitayning Uyghur siyasitini qattiq tenqidligen bolup, türkiyening birleshken döletler teshkilatigha oxshash xelq'araliq organlar arqiliq Uyghur mesilisini küntertipke ilip kélishining aqilanilik bolidighanliqini otturigha qoyghan. Aptor maqaliside yene türkiyening biwasite Uyghur mesiliside xitayni tenqid qilishining türkiyeni bezi iqtisadiy imkanlardin mehrum qalduridighanliqinimu tekitligen.

Uyghur rayonigha munasiwetlik höjjetler élan qilin'ghandin kiyin istanbul uniwérsitétining oqutquchi doktor ömer qul ependimmu bir parche maqale élan qilghan bolup, maqalide xitayning Uyghur siyasitidiki heqiqiy yüzining ispati hésablinidighan höjjetlerni analiz qilghan. Doktor ömer qul ependim maqaliside “Künming weqesi” yüz bergende etraptiki saqchilarning inkas bildürmigenlikige ejeblen'genlikini, biraq kéyinki waqitlarda Uyghur rayonida eng qarangghu dewrning bashlan'ghanliqini körüp ishlarning sewebini téximu yaxshi chüshen'genlikini éytqan.

Biz yéqinda türkiye dölet téléwiziyesining ziyaritini qobul qilghan “Uyghur agéntliqi” ning qurghuchisi tahir imin ependimni ziyaret qilduq. Tahir imin ependim türkiye metbu'atlirining Uyghur mesilisige bolghan pozitsiyesi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Amérika dölet mejlisi awam palatasi Uyghur kishilik hoquq qanun layihesini maqullighandin kiyin türkiye axbaratlirida yaki shexsi taratqularda Uyghurlarning nöwettiki ehwali we bu duch kéliwatqan mesililerni hel qilishta gherbining bashlamchiliq rol oynawatqanliqigha aktip we ijabiy baha bérishqa bashlidi. ‛nyu-york waqit géziti‚ ötken ayning axirida ashkarilighan xitayning Uyghurlarni basturush heqqidiki mexpiy höjjetliridin kéyinmu keng ghulghula qozghalghan we metbu'atlarda keng orun bérilgen. Bu ijabiy bir yüzlinish dep qaraymen. Bolupmu türkiye hökümitining xelq'aragha tarqitidighan axbarat wasitiliride Uyghurlargha yardem qiliwatqan gherb döletlirining éliwatqan qedimlirini, Uyghurlarning basturulushigha a'it xitayning heriketlirini tepsiliy bayan qilishi we keng kölemde dunyagha anglitishi türkiye hökümitining xelq'ara bilen bir septe turup, dölet obrazini yaxshilash üchün qiliwatqan herikiti dep qaraymen. Shundaqla türkiyediki bir qisim aktip kishilik hoquqqa köngül bölidighan, démokratiye we kishilik hoquqni qoghdaydighan ziyaliylarning hökümetke bisim chüshürüshtiki, bolupmu bir qisim taratqularning hökümetke Uyghurlar üchün qedem ilishqa bisim chüshürüshidiki yaxshi wasite dep qaraymen.”

Ashkarilan'ghan höjjetler yene siyasiyonlarningmu jiddiy diqqitini tartqan bolup istanbul millet wekili mustafa yener oghli tiwittérda inkas bildürüp: “Ashkarilan'ghan höjjetler xitayning shinjang rayonidiki Uyghur türklirige qaritilghan, insanliqqa qarshi jinayet shekillendürgen siyasetlirini delilligen. Milyonlighan musulman sistémiliq shekilde yoq qiliwétilish xewpi astida” dégen. “Gerchek gündem” gézitining xewer qilishiche, mustafa yener oghli yene türkiye millet mejliside bir qisim Uyghur wekiller bilen uchrashqan bolup, Uyghur mesilisining türkiyede téximu keng anglitilishi kéreklikini tekitligen.

Mexpiy höjjetler ashkarilan'ghandin kiyin 29-noyabir xitay kishilik hoquq fondining re'isi xu'ang mingfu yétekchilikidiki hey'etni kütüwalghan türkiye millet mejlisi kishilik hoquq komitétining re'isi hakan chawush'oghlimu xelq'ara musteqil teshkilatlarning sherqi türkistan'gha baralishi kéreklikini éytqan. Mezkur weqe türkiye millet mejliside herqaysi partiyeler teripidin keskin munazire qilin'ghan.

3-Dékabir küni “Uyghur-2019” namliq qanun layihesining amérika awam palatasi teripidin maqullinishi türkiyediki Uyghur mesilisi heqqidiki talash-tartishlarni téximu kücheytken bolup, jumhuriyet xelq partiyesi millet wekili yilmaz öztürk bu toghriliq bayanat bérip mundaq dédi: “Texminen bir milyon'gha yéqin Uyghur xitayda yighiwélish lagérlirida zulumgha uchrawatidu. Türkiye buninggha yéterlik köngül bölmeywatidu. Bu mesilining amérikada küntertipke kélishi we layihening awam palatasi teripidin maqullinishi yaki xitaygha qarshi émbargolarning yolgha qoyulushi qatarliqlarni analiz qilghanda, biz öz qérindashlirimiz we tildashlirimizni qoghdash üchün ülge bolushni xalayttuq. Lékin türkiye bu mesililerni xitay bilen bolghan munasiwette körmeske séliwatidu. Untumasliqimiz kérekki bu intayin nazuk mesile. Balilarning bu xil lagérlargha solinishi biz qobul qilalaydighan mesile emes we xitayning sirttin kelgen awazlargha ‛bizning ichki ishimizgha arilashmanglar‚ dégen pozitsiyenimu qobul qilghini bolmaydu.”

Biz ashkarilan'ghan höjjetler we amérika awam palatasi teripidin maqullan'ghan “Uyghur-2019” qanun layihesining türk siyasiy sehnisige körsitidighan tesiri heqqide doktor ömer qul ependimni ziyaret qilduq. Ömer qul ependim bu heqte tepsiliy toxtaldi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.