Türkiye “Ilmiy tetqiqat instituti” : “Uyghurlargha qaritiliwatqan irqiy qirghinchiliqqa yéngi wasitiler qoshulghan”

Enqerediki “Akadémiylik (ilmiy) tetqiqat instituti” dep atalghan mexsus türk dunyasi ilmiy tetqiqat orgini türk dunyasining 2023-yili dékabir éyidiki muhim weqeler we kishilik hoquq weziyitige a'it doklatini élan qildi. Bu qétimliq doklatta dunya jama'etchilikining shunche bésimigha qarimastin xitayning Uyghurlargha qaritiwatqan kishilik hoquq depsendichiliklirining dawam qiliwatqanliqi, irqiy qirghinchiliqqa yéngi wasitilerning qoshuluwatqanliqi otturigha qoyulghan.

Her ay bir qétim élan qilinidighan ayliq doklatta türkiye, ezerbeyjan, qazaqistan, özbékistan, qirghizistan, türkmenistan we shimaliy siprus türk jumhuriyiti qatarliq türkiy jumhuriyetliri qatarida Uyghur élidiki weziyetkimu mexsus sehipe ajritilghan. Uningda xitayning Uyghurlargha qaritiliwatqan we insaniyetke qarshi jinayet teshkil qilidighan keng kölemlik ziyankeshlikining izchil dawamlishiwatqanliqi, Uyghur balilarning xitayche ma'arip we terbiye arqiliq xitaylashturuluwatqanliqi, bu heqte ijtima'iy taratqularda sin körünüshlerning ashkarilan'ghanliqi bayan qilin'ghan. Doklatta xitayning Uyghur qirghinchiliqini tézlitish üchün qaytidin lopnurdiki yadro qoralliri yer asti sinaq qurulushini mexpiy kéngeytiwatqanliqigha orun bérilgen. Doklatta, Uyghur we bashqa türkiy milletlerning bextlik turmush köchürüwatqanliqi toghrisida ijtima'iy taratqularda tarqitilghan xewerlerning kishilik hoquq teshkilatliri élan qilghan doklatlar arqiliq yalghan ikenlikining ispatlan'ghanliqi bayan qilin'ghan. Doklatta yene, xitay hökümitining bésim arqiliq Uyghurlarni mejburiy assimilyatsiye qiliwatqan bügünki künde chet eldiki Uyghurlarning buni dunya jama'etchilikige anglitish üchün 9-dékabir “Uyghur irqiy qirghinchiliq” künide dunyaning her qaysi jaylirida élip bérilghan pa'aliyetler, Uyghurlarning awazi bolghan ilham toxtini 2024-yilliq nobél tinchliq mukapatigha namzat körsitish pa'aliyetlirigimu orun bérilgen. Qisqisi doklatta, xitay hökümitining hazir Uyghurlarni mejburiy assimilyatsiye qilish siyasitining dawam qiliwatqanliqi bildürülgen.

Mezkur “Ilmiy tetqiqat instituti” teyyarlighan doklatning élan qilinishi munasiwiti bilen mezkur doklatning “Sherqiy türkistan” bölümini teyyarlighan mutexessis elchin yawuz ependi bilen téléfon söhbiti élip barduq. Elchin yawuz ependi mundaq dédi: “Sherqiy türkistan türk dunyasining qanighan yarisidur. Sherqiy türkistan xitayning zulumi astidiki zémindur. Sherqiy türkistansiz türk dunyasi bolmaydu. Shunga biz her ayliq doklatimizda sherqiy türkistandiki Uyghurlargha qiliniwatqan her tereplimilik ziyankeshliklerge orun bériwatimiz. Bu ayliq sanidimu sherqiy türkistandiki kishilik hoquq depsendichilikige alahide orun berduq” .

Elchin Yawuz

U yene “Türk dunyasi doklati” namliq ayliq doklatni chiqirishtiki meqsiti toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Bu doklatni élan qilishtiki meqsitimiz, türkiyediki axbarat wasitiliride we doklatlarda musteqil türk jumhuriyetlirige orun bériliwatidu. Amma türk dunyasi uqumi peqetla musteqil türk döletliri bilen cheklinip qalmasliqi kérek. Biz türk milletchilirining türk dunyasi uqumi türkiy milletler turuwatqan hemme jayni öz ichige alidu. Shunga biz türkiy xelqlerning mesililirige köngül bölüshimiz kérek. Türk dunyasi uqumi, türkiye, ezerbeyjan, özbékistan, qazaqistan, qirghizistan we türkmenistan qatarliq musteqil döletlerni öz ichige élipla qalmay, sherqiy türkistan, qirim, musul we kerkük dégen jaylarnimu öz ichige alidu. Shunga biz her ay yuqiridiki dölet we rayonlarning kün tertipidiki mesililer toghrisida doklat teyyarlap élan qiliwatimiz. Bu doklatni teyyarlashtiki eng muhim meqsitimiz bésim, assimilyatsiye we irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan türkiy xelqlerning derdini türkiye hökümiti we jama'etchilikige anglitishtin ibaret”.

Türkiye türk jumhuriyetliri bilen bolghan siyasiy, iqtisadiy we tijaret munasiwitini tereqqiy qildurush üchün u döletler bilen bolghan munasiwitige alahide köngül bölmekte. Shunga türkiyede nurghun uniwérsitétlardiki tetqiqat merkezliri bu xil doklatlarni chiqarghanda peqetla musteqil döletler toghrisida toxtilidu. Dunya Uyghur qurultiyi wexpisining re'isi abduréshit abdulxemit ependi bu doklatta Uyghurlarning hazirqi éghir weziyitige orun bérilishining zor ehmiyetke ige ikenlikini tekitlidi.

 Enqerediki mezkur ilmiy tetqiqat institutining doklatida, Uyghurlardin sirt girétsiye, shimaliy iraq, rusiye fédératsiyesi, qirim yérim arili we süriyediki türkiy xelqler duchar boluwatqan kishilik hoquq depsendichiliklirigimu mexsus sehipe ajritilghan.