“Uyghur qirghinchiliqini buzush” ning yéngi musapisi: hemkarliq we izchilliq
2024.04.18

Uyghur diyaridiki qirghinchiliq dawam qiliwatqanliqigha yette yildin ashqan bolsimu nöwettiki ré'alliq buning téxi ayaghlashqanliqidin dérek bermigenliki melum. Bu jeryanda az dégendimu ikki milyondin üch milyon'ghiche Uyghurning, shuningdek türkiy tilliq bir qisim musulmanlar ammisining “Qayta terbiyelesh merkizi” namidiki lagérlargha qamalghanliqi, bu ehwalning ikkinchi dunya urushidin buyan körülgen “Diniy étiqadi” we “Millet terkibi” ni asas qilghan haldiki eng zor kölemlik tutqun we basturush bolghanliqi dunya jama'itige asasiy jehettin melum bolghan emeliyet bolup qaldi. Emma mushundaq bir zor qabahet yillap dawam qiliwatqan bolsimu dunyaning buni tosushqa qadir bolalmaywatqanliqi her sahening diqqet merkizide boluwatqanda buningda hemkarliq we izchilliqning kem boluwatqanliqi tedrijiy halda hemme étirap qiliwatqan pakitlardin bolup qaldi. “Éli wizél (Elie Wiesel) fondi”, dunya Uyghur qurultiyi we Uyghur kishilik hoquq qurulushi qatarliqlarning ortaq sahibxaniliqida 17-aprélda nyu-york shehiride chaqirilghan “Uyghur qirghinchiliqini buzush” témisidiki ikki künlük ilmiy muhakime yighinida eng köp tilgha élin'ghan mesililerning biri del mushu ehwal boldi.
“Bu küresh toxtap qalmaydu!”
Uyghur diyaridiki zor kölemlik tutqun we basturushta milyonlighan insanlar lagérlargha qamalghandin bashqa ularning kéyinki waqitlarda “Zamaniwi qullar” gha aylandurulghanliqi hemde “Dunyaning zawuti” dep qariliwatqan xitaydiki erzan bahaliq ishchilardin bolup qalghanliqi yéqinqi yillardin buyan köplep ashkara bolushqa bashlidi. Bolupmu xitayning yéngi ishlepchiqirish bazisigha aylinip qéliwatqan Uyghur diyaridiki bu xil “Qullar emgiki”din köpligen dunyawi shirketlerning menpe'etliniwatqanliqi mahiyette gherb dunyasidiki démokratik muhitta yashawatqan milyonlighan insanlarni özlirimu sezmigen halda bu xildiki qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerge shérik qilip qoyghan. Del shundaq bolghanliqi üchün nöwette bu qirghinchiliqni tosush yalghuz Uyghurlargha yardem qilghanliq bolupla qalmastin yene dunya xelqi üchünmu bir türlük mejburiyet bolup qalghan. Bu qétimqi ilmiy muhakime yighinida “Éli wizél fondi” ning re'isi élisha wizél (Elisha Wiesel) ependi bu nuqtini alahide eskertti.
Buningdin 70 yilche ilgiri dunya jama'iti yehudiylarning zor kölemde qirghin qilin'ghanliqidin toluq xewerdar bolghandin kéyin “Hergiz qaytilanmaydu” dégen tarixiy wedini otturigha qoyghan. Epsuski shuningdin buyanqi ré'alliq bu wedining peqet qeghez yüzidila qalghanliqini köp qétim körsetken. Bolupmu Uyghur qirghinchiliqida bu ehwal yene bir qétim ispatlan'ghan. Buning bilen éli wizél (Elie Wiesel) ependi eyni waqitta tekitligen “Insanlar zulumgha uchrighanda biz jezmen terep tutushimiz lazim. Biterep bolush peqet zulum qilghuchilarning xorikini östüridu, hergizmu zulum qilghuchilarning azabini yenggilletmeydu” dégen sözlerning heqiqet ikenlikini küchlük yosunda ispatlap bergen.
Derweqe Uyghur diyaridiki qirghinchiliq ashkara bolghandin kéyin Uyghurlarning awazsiz qéliwatqanliqi hemde awaz chiqirish imkaniyitiningmu yoq ikenliki melum bolushqa bashlighan. Buning bilen amérika hökümiti deslep bolup bu hadisini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlighan. Arqidinla qirghinchiliqqa munasiwetlik qabahetlerni chekleshke da'ir birnechche qanun layihesini wujudqa chiqirip, ularning bezisini qanun'gha aylandurghan. Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa mushu ehwallarni eslep ötkech “Biz bügün bu küreshni dawam qiliwatimiz. Biz hazir téximu köp sahe bilen ittipaqliship buningda téximu zor netije qazinishqa tirishimiz” dédi.
Uyghur teshkilatliri özlirining tolimu cheklik bolghan maddiy shara'itigha qarimay bu jehette “Ittipaqlashqili bolidighanliki barliq küchler bilen ittipaqlishish” pirinsipi boyiche ish körüp kelgenliki melum. Derweqe ularmu éli wizél ependi éytqandek “Insanlarning hayatini qutquzush xizmetlerning ewwili” dégen ölchem boyiche ish körüshke tiriship kelgen. Bu zulumlarning untulup ketmeydighanliqi, adaletning herqachan jari bolidighanliqi hemde dunyawi sükütning tedrijiy buzulushqa yüzlinishi ularning ishenchini téximu ashurghan. Uyghur kishilik hoquq qurulushining diréktori ömer qanatning qarishiche, xitayning zulmi chet'ellerge kéngiyiwatqan bügünkidek ré'alliq Uyghurlargha dost bolghan yaki bolmighan nurghun kishilerni bu sepke jelp qilishqa bashlighan. U mushu ehwallarni esletkech “Gherb dunyasi bu xil qabahetlerge emdi chek qoymisa bolmaydu. Shunga biz dostlirimizning bizni dawamliq qollishigha ishinimiz” dédi.
“Tekrarliniwatqan tarixqa qarita yéngi tedbir élish lazim!”
Uyghur diyaridiki qabahetlerning insaniyet üchün yéngiliq emesliki hemmige melum bolghan pakitlardin hésablinidu. Bolupmu “Yehudiylar zor qirghinchiliqi” yüz bergendin kéyin körülgen süküt qilish, wasitilik halda qirghinchiliqqa shérik bolush qatarliqlar Uyghur qirghinchiliqidimu eynen tekrarliniwatqanliqi melum. Eyni waqitta yehudiylar jaza lagérlirida top-top halda öltürülgen bolsa, hazir milyonlap lagérlargha qamalghan Uyghurlar üchün bu xildiki zor kölemlik adem öltürüshning mewjut emeslikige qarapla nurghun kishiler bu rayonda qirghinchiliq boluwatqanliqidin dergumanda bolushqa bashlighan. Emma xitay hökümitining Uyghur nopusini mejburiy yosunda cheklesh arqiliq Uyghurlardiki tughut nisbitini 62 pirsent töwenlitiwetkenliki, shuningdek Uyghur qiz-chokanlirining mejburiy yosunda perzent körelmes qiliwétilgenliki, milyonlarche Uyghur sebiylirining a'ile judaliqining qurbanigha aylinip mejburiy yosunda xitaylashturuluwatqanliqi, Uyghurlarning til-yéziqi, diniy étiqadi, milliy medeniyiti weyran qilinip “Yiltizini késip tashlash, nesebini üzüp tashlash”tek siyasetlerning ashkara tekitliniwatqanliqi diqqettin saqit bolushqa bashlighan. Emma bularning hemmisi del birleshken döletler teshkilati (b d t) ning qirghinchiliqqa qarshi turush ehdinamiside alahide tilgha élin'ghan qirghinchiliqning tebirlirini teshkil qilidighan mezmunlar hésablinidu.
Kishilik hoquq mesililiri sahesidiki awan'gartlarning biri bolghan félisa géyr (Felice Gaer) xanim bu jehette söz bolghanda b d t ning bu mesilide öz rolini jari qildurmighanliqini alahide tekitleydu. Uning qarishiche, b d t xéli uzun yillarghiche yehudiylarning qirghin qilinishini b d t munbiride muzakire qilinidighan söz témisi bolushtin cheklep kelgen. Bu hal Uyghur qirghinchiliqidimu oxshash shekilde körülüwatidu. Shunga bu jehette b d t ning öz awazini chiqirishi nahayiti muhim hemde bash tartip bolmaydighan mejburiyet. Buningda hemmila sahe we shexsler birlikte küch chiqarghanda téximu küchlük netije wujudqa chiqidu. Shuningdek azraq bolsimu insaniy wijdanning kirliri tazilinidu.
Amérika hökümiti hazirgha qeder Uyghur qirghinchiliqigha qarita eng zor tirishchanliq körsitiwatqan dölet bolup kelmekte. Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining komissari nuri türkelning qarishiche, amérika hazirgha qeder xitay hökümitige qarita türlük cheklime we bayqut charilirini wujudqa chiqirip, mu'eyyen netijilerni qolgha keltürdi. Emma oxshash qismet qaytidin tekrarliniwatqan weziyette amérika hökümitini “Öz mejburiyitini toluq ada qildi” dep ketkili bolmaydu. Chünki hazir amérika tewesidiki soda dunyasi izchil xitay bilen soda alaqisini dawam qilip kelmekte. Bu soda mezmunliri bolsa Uyghur qirghinchiliqining yadroluq qismi bolghan mejburiy emgek bilen zich baghlinishliq bolup kelgen sahelerdur. Shunga amérika hökümiti jezmen bu xil soda pa'aliyetlirini ünümlük chekleydighan bir qanun méxanizmi berpa qilishi hemde bu xil soda alaqisining jinayet bolushini belgilishi lazim.
Bu xil ehwallar toghrisida amérika tashqi ishlar ministirliqining qirghinchiliqqa mes'ul pewqul'adde elchisi éllén jérmayin (Ellen Germain) xanim radiyomiz ziyaritini qobul qilghanda öziningmu ashu xil qarashta ikenlikini alahide eskertti.
“Eyni waqitta yehudiylar zor qirghinchiliqida minglighan yehudiylar bu apettin qéchip amérika hökümitidin panahliq tiligen. Emma köchmenlerge qarshi turush we yehudiylarni yeklesh xahishining tesiride ashu qachqun yehudiylar wiza qisliqining derdini tartqan, shundaqla köchmenlik salahiyitige érishelmigen. Hazir mushuninggha oxshap kétidighan ehwal Uyghurlarning béshigha kéliwatidu. Biz bu xil tarixtin sawaq élishimiz lazim. Bolupmu qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetler boluwatqanda biz téximu zor derijide awaz chiqirishimiz lazim.”
“Uyghur akadémiyesi Uyghur kimlikini saqlap qélishni eng muhim wezipe qilidu!”
Uyghur qirghinchiliqida eng muhim nishanlardin biri Uyghurlarning xitaylardin pütünley perqliq bolghan milliy medeniyiti we milliy kimliki boldi. Bu nishanni emelge ashurush üchün xitay hökümiti Uyghurlarni mejburiy yosunda xitaylashturup yoqitishni ularni kolléktip halda qirghin qilip tashlashtin ewzel körgenliki melum. Buning bilen Uyghurlargha xas bolghan barliq shey'iler, jümlidin til-yéziq, örp-adet we diniy étiqad éghir weyranchiliqqa we teqibke duch keldi. Jümlidin Uyghur tili ma'ariptiki oqutush tili bolushtin mejburiy yosunda qalduruldi. Netijide qisqighine birnechche yildila Uyghur sebiylirining ana til muhiti bilen bolghan alaqisi üzüp tashlinip, ularni “Jungxu'a milliti” qilip terbiyeleshning tunji qedimi bésildi.
Mana mushu xil achchiq ré'alliq Uyghurlarning öz wetinide milliy we diniy kimlikini qoghdap qélish imkaniyitini mutleq yoq qiliwetken ehwalda muhajirettiki Uyghurlar özlirining tolimu cheklik bolghan shara'itidin paydilinip, muhajiret hayatida buni emelge ashurushqa hesse qoshushqa tiriship kelgen. Yawropa, awstraliye we amérika qatarliq jaylarda arqimu-arqidin qurulghan Uyghur ana til mektepliri ene shu xil ré'alliqning türtkiside wujudqa kelgen. Bolupmu yehudiylarning sersanliq hayatida özlirining milliy we diniy kimlikini saqlap qélishtiki tejribiliri nöwette Uyghurlar üchün paydilinishqa bolidighan muhim örneklerdin biri bolup qalghan. Bu qétimqi yighin'gha ishtirak qilghan yehudiy diniy zatlirimu bu nuqtini alahide tekitlep, bu tejribilerning heqiqetenmu sinaqtin ötken charilar ikenlikini körsitip ötti.
Wirjiniye ishtatidiki “Ghemguzar ana” Uyghur mektipi ene shu teriqide qurulghan mu'esseselerning biri. Ular bu jayda Uyghur balilirigha yalghuz til ögitipla qalmastin yene ularning Uyghur medeniyiti we Uyghur kimliki bilen tonushup chiqishighimu wasite bolup kelgen. Bu mektepning mes'ulliridin biri bolghan irade qeshqiri shexsen muhajirettiki Uyghur a'ilisining ezasi bolushtin bashqa yene Uyghur kimlikini kéyinki ewladlargha yetküzüshke pa'al küch chiqiriwatqan aktiplarning biri. Uninggha oxshash köpligen pidakarlarning ortaq tirishchanliqi nöwette özining deslepki netijisini namayan qilishni bashlighan.
Bu xildiki tirishchanliqni namayan qiliwatqan yene bir teshkilat yillardin buyan ilim-meripetni özige sho'ar qilip kéliwatqan Uyghur akadémiyesi hésablinidu. Uyghurlargha xas milliy kimlikni muhajiret muhitida küchining bariche saqlap qélish toghrisida söz bolghanda akadémiye re'isi, doktor rishat abbas özlirining del mushu nishanni bash wezipe qilghanliqini alahide tekitleydu. Ilgiri muhajiret muhitida sani anche köp bolmighan Uyghurlar emdilikte zoriyip, mu'eyyen bir jama'et bolup shekillen'gen. Buning bilen ularning muhajiret hayatida Uyghur kimlikini saqlap qélish tirishchanliqigha qismen bolsimu shara'it hazirlan'ghan. Bu jeryanda ular Uyghur amérika birleshmisini qurup chiqqan hemde öz wetinide körüp baqmighan démokratiye bilen tonushqan. Shuningdek awazini chiqiralmaywatqan Uyghurlarning awazigha aylan'ghan. Emdilikte bolsa bu teshkilatlar muhajiret muhitida Uyghur kimlikini saqlap qélishning awan'gartliridin bolup qalghan.
Uyghur jem'iyiti duch kéliwatqan bu xildiki ré'alliqlar buning bilenla tügimeydu. Dunyaning bésimi ashqanséri xitay hökümitining neyrenglirimu köpiyip méngiwatqan bolup, ularning qirghinchiliqini perdazlash we yoshurush urunushlirimu shuninggha mas halda özgirip méngishqa yüzlen'gen. Bu hal bolsa bu jehettiki xizmetlerni téximu zor müshkülatlargha giriptar qilishqa bashlighan.