Uyghur qizlirini xitaygha tégishke teshwiq qiliwatqan xitayning yéngi taktika-usulliri

Yéqinqi mezgillerdin buyan, xitayning “Dowyin” qatarliq ijtima'iy taratqu supilirida, Uyghur qizlirining xitaygha tégishide millet perqining héchbir tosalghu bolalmaydighanliqini teshwiq qiliwatqan widiyolar keng tarqalmaqta. Buni tarqitiwatqanlarning déyishiche, bügünki dunyada ikki kishining toy qilishi üchün jins we irq perqi héchqandaq tosalghu bolalmaydiken.

Bu widiyolarda, muhebbetning küchini héchkim tosalmaydighan bu dunyada xitay erlirining xatirjem halda Uyghur qizlirini alsa bolidighanliqi, Uyghur qizlirining xitaylar bilen toylishishning milletler ittipaqliqi üchün heriketlendürgüch küch bolidighanliqi, xitayche bilidighan Uyghur qizlirigha til perqining hergizmu tosalghu bolmaydighanliqi, bir-birining örp-adetlirige hörmet qilsila bolidighanliqi teshwiq qilin'ghan. Hetta xitay erliri eger Uyghur qizlirini alsa, kelgüside balilirining chirayliq tughulidighanliqi eskertilgen.

October 30, 2024

Amérikadiki siyasiy analizchi ilshat hesen ependi X te, bu xildiki widiyolarning birini hembehirligen hemde bu heqtiki qarishini bildürüp munularni yazghan: “Shi jinping we xitay mustemlikichiliri Uyghur bilen bashqa milletler otturisidiki nikah mesilisige bek köngül bölidu. Bolupmu xitaylar bilen nikahlinish mesilisi xitay mustemlikichilirining yawuz we wehshiylikini gewdilendüridu. Halbuki, bu xildiki widiyolarning tarqilishi Uyghur qirghinchiliqining tehditi astidimu Uyghurlarning xitay bilen mejburiy toylishishqa dawamliq qarshi turuwatqanliqini körsitip béridu. Biz waz kechmeymiz, Uyghurlar waz kechmeydu!”

Ilshat hesen ependining bu heqte radiyomizgha bildürüshiche, xitayning bu xildiki teshwiqatliri eslide ularning Uyghurlar bilen xitaylarni toy qilishqa mejburlash siyasetlirining kütkinidek ünüm bermeywatqanliqini, shuningdek Uyghurlarning bu jehettiki qarshiliq küchinimu namayan qilidiken.

Gérmaniyediki Uyghur medeniyet tetqiqatchisi, runé siténbérg (Rune Stenberg) ning qarishiche, Uyghur irqiy qirghinchiliqi dawamlishiwatqan yéqinqi yillardin buyan, xitayning mejburiy assimilyatsiye we irqiy yoqitish siyasitining tesiride Uyghurlarning nikah-toy adetliride jiddiy özgirish we xirislar kélip chiqqan. Xitay nöwette mustemlikichi döletler ezeldin qollinip kéliwatqan assimilyatsiye we medeniyet qirghinchiliqini türlük usul we wasitiler bilen yürgüzüp kelmekte iken.

Derweqe, nöwette xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqi, medeniyet buzghunchiliqining eng roshen ipadilirining biri Uyghurlarning nikah-toy adetlirige qiliwatqan buzghunchiliqi hésablinidu.

Amérikadiki Uyghur tetqiqat merkizining mudiri abdulhakim idris ependining bildürüshiche, Uyghur qizlirini xitaygha tégishke qiziqturush teshwiqatlirining arqisida Uyghur élide dawamlishiwatqan mustemlikichilik we milliy assimilyatsiye siyasitining tesiri bar déyishke bolidiken.

Amérikadiki kishilik hoquq adwokati, analizchi téng byaw xitay hökümitining nöwette Uyghur ayallirining xitay erliri bilen toy qilishini teshwiq qilidighan we buning üchün asas yaritidighan bir qatar “Nikah-toy islahati” heqqidiki siyasetliri heqqide toxtilip ötti. U sözide, xitayning bu qilmishlirining emeliyette, “Jenwe irqiy qirghinchiliq kélishimi” de irqiy qirghinchiliqqa bérilgen izahatning bezi mezmuni bilen baghlinishi barliqini eskertti. U mundaq dédi:

“Irqiy qirghinchiliq kélishimining besh ölchimi bar. Mejburiy nikah bu besh ölchemning birige biwasite mas kelmeydu. Emma uning buning ichidiki tötinchi tür bilen munasiwiti bar. Bu izahatlar bolsa kolléktipni (millet ezalirini) öltürüsh؛ kolléktipqa éghir jismaniy we rohiy jehettin ziyan yetküzüsh؛ kolléktipni boysundurup, ularning hayatini pütünley yaki qismen buzush؛ bu kolléktipning baliliq bolushining aldini élishni meqset qilghan tedbirlerni qollinish, balilarni bir kolléktiptin yene bir kolléktipqa mejburiy yötkesh qatarliqlarni öz ichige alidu. Buning ichide, kolléktip köpiyishning aldini élish üchün bezi wasitilerni yolgha qoyush bar. Shunga xitayning nöwettiki Uyghur qizlirini xitay erliri bilen toy qilishqa teshwiq qilishi mana bu tötinchi tür bilen munasiwetlik. Elwette, ikkinchi tür bilenmu munasiwetlik. Shunglashqa, buningdin shuni körüwélishqa boliduki, gerche xitayning bu qilmishliri biwasite bu ölchemlerning birige kirmisimu, bu mejburiy yaki yérim mejburiy nikahlinish we xitay kompartiyesining shinjangda qiliwatqan bashqa kishilik hoquq depsendichilik qilmishliri xitay hökümitining irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerning dawamlishishi hésablinidu.”

Mutexessislerning qarishiche, xitayning tor cholpanlirini wasite qilip Uyghur qizlirini xitay erliri bilen toy qilishqa righbetlendürüsh teshwiqatlirigha sel qarashqa bolmaydiken. Buning üchün, Uyghur kishilik hoquq teshkilatliri we xelq'ara teshkilatlar bu mesilini konkrét nuqtidin lagér ichi we sirtida Uyghur ayalliri uchrawatqan bésim we xorluq bilen, chong jehettin bolsa yéngiche mustemlikichilik we milliy assimilyatsiye siyasiti bilen baghlap közitishi we tekshürüshi kérek iken.